نقش خواننده فرضی در سرایش دو مرثیه فارسی و عربی سعدی در سوگ بغداد

رویکرد خواننده محوری از نیمه دوم قرن بیستم با عطف توجه ویژه به نقش خواننده در فرآیند فهم و ادراک متن و معناسازی از آن، دامنه دریافت معانی متون ادبی را به تناسب افق انتظارات مخاطبان گسترش داده است. بر مبنای این نگرش، منتقد ادبی بر گستره معناهای ممکن یک متن در طول تاریخ با درنظر گرفتن طیف مخاطبان آن و خاستگاه فرهنگی و اجتماعی شان متمرکز می شود. لیکن یکی از کارکردهای مهم توجه به عنصر خواننده، نقش و تاثیر آن بر ساختار متن در مرحله شکل گیری است. مخاطب فرضی در معنای توسع یافته فضای دریافت کننده یک متن، قادر است نویسنده را در مرحله پیش از تولید متن به نحوی تحت تاثیر قرار دهد که ساختار متن تولیدشده در نهایت دارای بیشترین مطابقت با افق انتظارات او باشد. مقاله پیش رو، در سایه این نگرش دو قصیده از سعدی را به روش تحلیل کیفی مورد بازخوانی قرار داده است. سعدی در سوگ زوال خلافت عباسیان پس از حمله مغول به بغداد، دو مرثیه فارسی و عربی سروده است که می توان ساختار فرم و محتوای آنها را با محوریت قرار دادن عنصر «خواننده » مطالعه و مقایسه نمود. نقش و تاثیر خواننده در آفرینش هر یک از آن دو متن ادبی به گونه ای است که از درونمایه و چهار بخش موضوعی مشترک، شامل وصف واقعه بغداد و سوگواری بر آن، حیات باقی در بهشت، تقدیرگرایی و مدح ابوبکر بن سعد بن زنگی، مضامین مختلف و ناهمسان، چه از نظر محتوایی و چه آماری، برساخته می شود. این پژوهش، نشان می دهد که سوگنامه در برابر مخاطبان دیار عرب رویکردی آکنده از عواطف و احساسات جریحه دار شده و همدلانه دارد، لیکن برای مخاطبانی که در فضای حکومت اتابکان فارس تحت سلطه ایلخانان از غارتی چنین، جان به دربرده اند محتاطانه سخن می گوید.

کلیدواژه ها:

مرثیه فارسی سعدی در سوگ بغداد ، مرثیه عربی سعدی در سوگ بغداد ، نقد خواننده محور ، خواننده فرضی