بنای شیخ مکان در استان ایلام، غرب ایران: آتشکده یا آسیاب آبی؟

بنای شیخ مکان در استان ایلام، به عنوان یکی از آثار بحث برانگیز معماری دوره ساسانی، همواره محل اختلاف نظر پژوهشگران بوده است. این پژوهش به روشی نظام مند به بررسی ویژگی های معماری، شیوه ساخت و یافته های باستان شناختی می پردازد تا کارکرد اولیه بنا را روشن سازد. ساختار مستطیل شکل بنا شامل: تالار گنبدی مرکزی، ایوان طاق دار و کانال های آبی یکپارچه است که همگی از شاخصه های معماری مرتبط با سازه های صنعتی، به ویژه آسیاب های آبی محسوب می شوند. نکته قابل تامل، فقدان عناصر تشخیصی معماری مذهبی ساسانی مانند: راهروی طواف، آتشدان و محور مقدس شمال -جنوب در این بناست. در مقابل، مولفه های صنعتی مشخصی ازجمله مکانیسم تولید آرد و اجزای آسیاب در آن شناسایی شده است. تحلیل تطبیقی با نمونه های شناخته شده معماری مذهبی ساسانی، مانند: آتشکده نگار و معبد اسپاخو (به عنوان یکی از معابد شاخص این دوره) تفاوت های بنیادین را در هر دو سطح کالبدی و عملکردی آشکار می سازد. شواهد باستان شناختی و داده های قوم باستان شناسی حاکی از استفاده طولانی مدت از این بنا به عنوان آسیاب آبی است که احتمالا نشانگر بازکاربری عملکردی یک سازه ساسانی در دوره های پسین است. موقعیت راهبردی بنا در مجاورت دژ و مسیرهای تجاری نیز بیشتر بر نقش اقتصادی آن تاکید دارد تا کارکرد مذهبی. اگرچه فرضیه کارکرد مذهبی (آتشکده) توسط برخی پژوهشگران مطرح شده، اما این پژوهش با استناد به مدارک موجود، کارکرد اصلی بنا را به عنوان یک سازه صنعتی تایید می کند که نمونه ای ارزشمند از بازکاربری معماری ساسانی در دوران اسلامی محسوب می شود. یافته ها بر ضرورت انجام کاوش های هدفمند برای روشن سازی زوایای تاریک گاهنگاری مطلق و سیر تحول این اثر در تاریخ معماری ایران تاکید می ورزد. این پژوهش سهمی مهم در درک فرآیندهای تحول عملکردی فضاهای تاریخی و رابطه پیچیده بین سبک معماری مذهبی و صنعتی در ایران پس از ساسانی دارد.

کلیدواژه ها:

ساسانی ، آتشکده ، آسیاب آبی ، ایلام ، شیخ مکان