تحلیل بینامتنی در شعر عربی با تمرکز بر اقتباس های قرآنی

نظریه بینامتنیت به عنوان یکی از رویکردهای نوین در نقد ادبی، امکان بررسی روابط پنهان و آشکار میان متون را فراهم می سازد و به خواننده این امکان را می دهد تا معنا را در بستر تعامل متون کشف کند. در این میان، شعر عربی به ویژه در دوره معاصر، با بهره گیری از میراث دینی و فرهنگی، بستری غنی برای تحلیل بینامتنی فراهم کرده است. قرآن کریم، به عنوان متنی مقدس و مرجع در زبان و فرهنگ عربی، نقش محوری در شکل گیری ساختارهای معنایی و زیبایی شناختی شعر ایفا می کند. این مقاله با هدف بررسی نحوه اقتباس از قرآن در شعر عربی و تحلیل کارکردهای آن در بافت شعری، به واکاوی روابط بینامتنی میان آیات قرآنی و اشعار شاعران معاصر عرب می پردازد.روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی–تحلیلی و با رویکرد کیفی است. ابتدا با مرور مبانی نظری بینامتنیت از دیدگاه نظریه پردازانی چون ژولیا کریستوا، رولان بارت و جرارد ژنت، چارچوب مفهومی پژوهش تبیین شده و سپس نمونه هایی از اشعار شاعران برجسته عرب، از جمله محمود درویش، محمد القیسی و نزار قبانی، انتخاب و تحلیل شده اند. در تحلیل نمونه ها، به نحوه حضور آیات یا مفاهیم قرآنی در بافت شعری، هدف شاعر از اقتباس، و تاثیر آن بر ساختار معنایی، بلاغی و موسیقایی شعر پرداخته شده است.یافته های پژوهش نشان می دهد که اقتباس های قرآنی در شعر عربی معاصر، صرفا جنبه تزئینی یا ارجاعی ندارند، بلکه نقش فعالی در شکل گیری معنا، تقویت پیام اجتماعی، و تعمیق تجربه زیبایی شناختی ایفا می کنند. شاعران با بهره گیری از ظرفیت های بلاغی، تصویری و موسیقایی قرآن، به خلق فضاهایی چندلایه و تاثیرگذار دست یافته اند که در آن ها مخاطب با لایه های مختلفی از معنا، احساس و اندیشه مواجه می شود. نوآوری این مقاله در تمرکز بر اقتباس های قرآنی به عنوان عنصر بینامتنی فعال و خلاق در شعر عربی است که می تواند افق های تازه ای در مطالعات ادبی و قرآنی بگشاید.

کلیدواژه ها:

بینامتنیت ، شعر عربی ، اقتباس قرآنی ، نقد ادبی ، ساختار معنایی ، زیبایی شناسی ، محمود درویش ، محمد القیسی ، نزار قبانی