چکیده مبسوطمقدمهامروزه تخریب منابع طبیعی، احتمال کمبود و بحران منابع موردنیاز برای رفاه انسان را افزایش داده است. ازاین رو، برای جلوگیری از تخریب بیشتر زمین، توسعه سیاست ها و راهبردهای موثر ضرورت پیدا کرده است. در این راستا، هرساله هزینه های قابل توجهی صرف حفاظت از منابع طبیعی و مهار روند تخریب آنها در قالب مطالعات و پروژه های اجرایی می شود که در بیشتر موارد از استاندارد مطلوب برخوردار نبوده و نیازمند یک برنامه جامع و نظام مند است. در همین ارتباط، مدیریت آبخیز کشور با مشکلات و چالش های فراوانی مواجه است که برای رفع آن بایستی رویکردهای جدید مدیریت جامع حوزه های آبخیز با در نظر گرفتن تمامی جنبه های موثر و تاثیرگذار بر آبخیزها مدنظر قرار گیرد. مواد و روش هادر این پژوهش، ابتدا بازخوانی مطالعات تفصیلی-اجرایی حوزه آبخیز دفت آباد خراسان جنوبی با هدف شناخت مشکلات آبخیز انجام شد. همچنین، بازدیدهای لازم برای شناخت هرچه بیشتر آبخیز صورت گرفت. سپس، فهرست مشکلات و چالش های منطقه تهیه و در
ساختار استخوان ماهی جانمایی شد. در ادامه، ارکان مدیریت جامع حوزه آبخیز مشتمل بر شش رکن قانونی، سیاستی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و دانش مورد ارزیابی قرار گرفت. در ادامه جایگاه این آبخیز در
نردبان مدیریت آبخیز تعیین شد. در نهایت، به منظور بررسی لحاظ جامعیت رویکردهای مذکور، ویژگی های آبخیزداری مطلوب در مطالعات تفصیلی-اجرایی بررسی شد. در انتها نیز راهکارهای اجمالی لازم برای بهبود مطالعات تفصیلی-اجرایی ارائه شده است. نتایج و بحثارزیابی نتایج پژوهش نشان می دهد، اگرچه مطالعات پژوهشی و واحد مدیریتی آبخیز در حوزه آبخیز لحاظ شده اما عدم کاربست رویکرد سلامت و پایداری آبخیز سبب شده است تا آبخیز دفت آباد در پله پژوهشی-اجرایی از نردبان آبخیز قرار گیرد. همچنین، رویکردهای کنونی مدیریت آبخیز دفت آباد با چالش های جدی مواجه است. عوامل متعددی ازجمله الگوهای نامناسب مدیریت، تغییرات اقلیمی، عدم مشارکت فعال جوامع محلی، کمبود سرمایه گذاری، عدم بهره برداری از فرصت های اقتصادی و توانمندی های منطقه و مسائل اقتصادی-اجتماعی موجود این آبخیز را در معرض آسیب پذیری جدی قرار داده است. همچنین، عدم ارزیابی نیازهای مختلف جمعتی به خصوص نیازهای بانوان در رده های مختلف سنی سبب شده است تا راهکارهای مختلف مدیریت جمعیت در کوتاه و بلند مدت دیده نشود. از طرفی دیگر، بهره گیری از توانمندی های اقتصادی آبخیزها در راستای تولید محصولات، بازاریابی محصولات تولید شده و گسترش بوم گردی می تواند فقر عمومی را کاهش داده و تقویت اقتصادی جوامع محلی را در پی داشته باشد. به طور کلی، با رعایت رویکردهای اشاره شده در این پژوهش و ارتقای مطالعات تفصیلی-اجرایی می توان روند فعلی آبخیزها را بهبود بخشید و از هدررفت منابع آب و خاک و مهاجرت بی وقفه مردم به شهرهای بزرگ تر و مشکلات محیط زیستی کاست. لذا، این برنامه نیازمند مشارکت فعال همه گروداران ازجمله دولت، بخش خصوصی، سازمان های مردم نهاد و جوامع محلی در طراحی و اجراست. تقویت مشارکت جوامع محلی، سیاست گذاری و برنامه ریزی متناسب با سلامت و پایداری حوضه، سرمایه گذاری در بخش های مختلف و زیرساخت ها، حمایت از گروه های آسیب پذیر و همچنین توجه به دانش بومی و تجربیات محلی در کنار استفاده از دانش علمی و تخصصی می تواند به موفقیت این برنامه کمک شایانی کند. نتیجه گیریاین پژوهش با تاکید بر ضرورت اتخاذ رویکردی جامع و مشارکتی، راه کارهای لازم برای بهبود مدیریت آبخیز دفت آباد را ارائه داده است. رویکرد های ارائه شده و نتایج این پژوهش می تواند برای مدیران و سیاست گذاران حوزه منابع طبیعی و بهویژه آبخیزداری مورد استفاده قرار گیرد. براین اساس پیشنهاد می شود مدیران و برنامه ریزان در رده های مختلف مدیریتی ضمن توجه هرچه بیشتر به مشارکت جوامع محلی، ارزیابی، پایش و سنجش اثرات طرح های اجراشده را در اولویت قرار دهد تا در بلندمدت بتوانند همزمان با حفظ و احیاء آبخیزهای سالم، از مهاجرت آبخیزنشینان به شهرهای همجوار و بروز مشکلات متعدد در آنها جلوگیری کنند.
