چگونگی اثرات الگوی فضایی فرم شهری بر عرضه خدمت اکوسیستمی تعدیل دما با استفاده از مدل خنک کنندگی شهری InVEST در شهر تهران

سابقه و هدف: رشد روزافزون جمعیت و گسترش سریع شهرنشینی باعث تغییرات گسترده ای در مورفولوژی، اقلیم و محیط طبیعی شهرها شده است. چنین روندی باعث افزایش انتشار گازهای گلخانه ای و تشکیل جزایر گرمایی در مناطق شهری می شود. در آینده، اثر جزیره گرمایی شهری یکی از چالش های اصلی برای مدیریت شهری خواهد بود. برای دستیابی به توسعه پایدار، استفاده از مزایای بلندمدت خدمات اکوسیستم در برنامه ریزی و طراحی شهری بسیار مهم است. خدمات اکوسیستم به دلیل تمرکز بر تعامل بین طبیعت و جامعه بعنوان "سنگ­بنای علم توسعه پایدار" تعریف می­شود. بنابراین نقشه­سازی و کمی­سازی خدمات اکوسیستمی مهم ابزاری برای تصمیم­گیران و مدیران کشوری به­منظور مدیریت و پایش سطح عرضه خدمات اکوسیستمی است. ظرفیت خنک­کنندگی یکی از مزایای خدمات اکوسیستم شهری است که به کاهش اثرات جزیره گرمایی شهری کمک می کند. پژوهش حاضر با هدف اثبات مزایای بلندمدت به­کارگیری رویکرد برنامه­ریزی مبتنی بر طبیعت در کاهش اثر جزایر گرمایی در شهر تهران انجام شد. مواد و روشها: در این پژوهش شهر تهران بعنوان پرجمعیت ترین شهر و پایتخت ایران در نظر گرفته شد. این شهر در سال ۱۴۰۳ معادل ۸۵۸۶۰۱۲۰ نفر جمعیت داشته که منجر به شکل­گیری کانونی از جزایر گرمایی با هسته­های متعدد شده است. ظرفیت خنک­کنندگی شهر تهران و مناطق آن با استفاده از مدل خنک­کنندگی شهری و استفاده از داده­هایی همچون کاربری اراضی، تبخیر و تعرق مرجع، شاخص­های دمایی و اثر سایه در نرم­افزار InVEST ارزیابی شده است. مکان­های هات اسپات و کلد اسپات در منطقه با توجه به آنالیز همبستگی موران و مدل گیتس-آرد خدمت اکوسیستمی خنک­کنندگی شهری مورد بررسی قرار گرفت. نتایج و بحث: مدل همبستگی موران نشان داد که الگوی فضایی خدمت اکوسیستم خنک­کنندگی شهری در تهران ساختاریافته و به صورت خوشه­ای است. شناسایی هات­اسپات خدمت خنک­کنندگی شهری با استفاده از مدل گیتس-آرد نشان داد، خنککنندگی در مناطق تهران تحت تاثیر دو عامل ارتفاع و پوشش گیاهی است. در مناطق بیرونی شهر (ازجمله مناطق ۴ و ۲۲) که دارای فضاهای وسیع سبز و باز می­باشند، وجود زیرساخت­های طبیعی و پوشش گیاهی با فراهم آوردن سایه و افزایش خنک­کنندگی از طریق تبخیر و تعرق به کاهش اثر جزیره گرمایی و کاهش دمای شهری کمک کرده است. از طرفی، در مناطق مرکزی شهر (ازجمله ۱۰، ۱۱ و ۱۲) که دارای تراکم بالای جمعیت و ساختمان و ترافیک بالای خیابان­ها هستند، با وجود برخی لکه­های سبز بزرگ در محدوده، ظرفیت خنک­کنندگی در این مناطق کاهش یافته است که نشان­دهنده ضرورت بازتعریف اصول طراحی شهری جهت کنترل دمای شهر می­باشد. مناطق شمالی تهران (مناطق ۱، ۲ و ۵) بدلیل قرارگیری در ارتفاعات و دمای پایین، دارای تبخیر و تعرق مرجع پایینی هستند. این مناطق به دلیل وجود رود­دره­ها، آبراهه­های طبیعی، فضاهای سبز وسیع و بافت مسکونی ویلایی همواره دمای کمتری را تجربه می­کنند. اثری که اکوسیستم مناطق شمالی بر مناطق هم­جوار نظیر منطقه ۳ دارند، به وضوح قابل رویت است. دلیل این امر نیز ارتفاع کم ساختمان­ها، وجود کریدورهای طبیعی بین لکه­های طبیعی و پیوستگی فضاهای سبز می­باشد که موجب شده اثر تعدیل دما همواره به مناطق مجاور نیز نفوذ کند.نتیجه­ گیری: خروجی مدل خنک­کنندگی شهری به ما نشان می­دهد فضاهای سبز و باز شهری نقش ارزشمندی در کاهش پدید جزیره گرمایی دارند. تراکم زیاد ساختمان و جمعیت، به­عبارتی سطح بالای اراضی ساخته­شده در نواحی مرکزی منجر به کاهش ظرفیت خنک­کنندگی مناطق مرکزی شده است. توسعه راه حل های موثر برای حفظ خدمات اکوسیستمی و افزایش پوشش گیاهی و لکه های سبز پیوسته برای کنترل دمای شهرهای بزرگی مانند تهران حائز اهمیت است. درنهایت می­توان بیان کرد، استفاده از رویکرد برنامه­ریزی مبتنی بر طبیعت و یکپارچه­سازی خدمات اکوسیستم در برنامه­ریزی و طراحی شهرها به میزان قابل توجهی اثرات جزایر گرمایی را کاهش داده و مزایای بلندمدتی را برای شهرها در ابعاد مختلف به ارمغان می­آورد.

کلیدواژه ها:

خدمات اکوسیستمی ، خنک کنندگی ، توسعه پایدار ، طراحی شهری ، InVEST