تاثیر وابستگی به منابع طبیعی و جهانی شدن اقتصادی بر پایداری محیط زیستی در ایران در چارچوب منحنی محیط زیستی کوزنتس N-شکل

مقدمه: کیفیت محیط زیست و عوامل تعیین کننده آن یکی از مهم ترین مباحث مطرح در حوزه اقتصاد محیط زیست می باشد. وابستگی اقتصاد ایران به رانت منابع طبیعی و توجه به این نکته که کشور ایران در مسیر توسعه یافتگی و آزادسازی تجاری گام بر می دارد، بررسی تاثیر رانت منابع طبیعی، جهانی شدن اقتصادی و رشد اقتصادی را بر کیفیت محیط زیست در ایران مهم جلوه می دهد. از طرفی منحنی محیط زیستی کوزنتس (EKC) کلاسیک معتقد است که رابطه بین رشد اقتصادی و تخریب محیط زیست به شکل U معکوس می باشد. در مطالعات جدیدتر با توجه به نقدهای وارده بر EKC کلاسیک، عوامل موثر بر تخریب محیط زیست با استفاده از معادله درجه سوم و در چارچوب فرم N-شکل EKC مورد آزمون قرار گرفته است. بر این اساس، هدف اصلی این پژوهش بررسی تاثیر وابستگی به منابع طبیعی و جهانی شدن اقتصادی بر تخریب محیط زیست در ایران در چارچوب منحنی محیط زیستی کوزنتس N-شکل می باشد.مواد و روش ها: مدل مطالعه توصیفی-تحلیلی و کاربردی حاضر با استفاده از داده های سری زمانی سال های ۲۰۲۱-۱۹۹۰ طراحی شده و در بر گیرنده متغیرهای تولید ناخالص داخلی سرانه (به عنوان شاخص رشد اقتصادی)، مربع و مکعب تولید ناخالص داخلی سرانه، سهم رانت منابع طبیعی از GDP (به عنوان شاخص وابستگی به منابع طبیعی)، بعد اقتصادی شاخص جهانی شدن KOF و دو شاخص تخریب محیط زیست (میزان انتشار گاز CO۲ و ردپای اکولوژیک) است. داده های مورداستفاده از پایگاه های داده ای شاخص های توسعه جهانی متعلق به بانک جهانی، موسسه اقتصادی KOF و شبکه ردپای جهانی گردآوری شدند. در این مطالعه با استفاده از آزمون هم انباشتگی یوهانسن- یوسیلیوس، رابطه بلندمدت بین متغیرها مورد ارزیابی قرار می گیرد. در نهایت با بهره گیری از مدل تصحیح خطای برداری (VECM) به برآورد ضرایب بلندمدت و کوتاه مدت متغیرها پرداخته شده است. تحلیل داده ها نیز  به کمک نرم افزار Eviews۱۲.۰ انجام شد.نتایج: برآورد مدل به روش VECM نشان می دهد که در بلندمدت اثر رشد اقتصادی، مربع و مکعب آن بر هر دو شاخص تخریب محیط زیست معنادار و به ترتیب مثبت، منفی و مثبت است که تاییدکننده فرضیه EKC به شکل N می باشد. بر اساس سایر نتایج، اثر بلندمدت وابستگی به منابع طبیعی و جهانی شدن اقتصادی بر هر دو شاخص تخریب محیط زیست، معنادار و به ترتیب مثبت و منفی است. با یک درصد افزایش در سهم رانت منابع طبیعی از GDP، انتشار CO۲ و ردپای اکولوژیکی به ترتیب حدود ۱۸/۰ و ۱۶/۰ درصد، افزایش و با یک درصد افزایش در بعد جهانی شدن KOF، انتشار CO۲ و ردپای اکولوژیکی به ترتیب حدود ۴۹/۰ و ۵۴/۰ درصد، کاهش می یابد. همچنین، ضریب تصحیح خطا حدود ۲۲/۰- تا ۲۵/۰- برآورد شده و در بازه زمانی کوتاه مدت تنها جهانی شدن اقتصادی اثر معنادار بر شاخص های تخریب محیط زیست داشته است.بحث: دست یابی به نرخ رشد اقتصادی بالاتر در آینده نزدیک می تواند با گذر از نقطه بازگشت دوم منحنی EKC به تخریب محیط زیست بیانجامد. لذا باید تلاش شود تا رشد اقتصادی بالاتر که مستلزم استفاده از انرژی بیشتر به عنوان یکی از مهم ترین عوامل تولید است، با ایجاد و تقویت انرژی های پاک صورت بگیرد. همچنین، دولت بایستی اقدامات و سیاست های کنترلی لازم را برای حفظ و جلوگیری از بهره برداری بیش از حد از منابع طبیعی اتخاذ کند و بخشی از درآمدهای حاصل از فروش منابع طبیعی را با ایجاد صندوق های سبز به سرمایه گذاری در تکنولوژیهای مناسب و سازگار با محیط زیست اختصاص دهد. علاوه بر این، با تایید فرضیه مدیریت جهانی محیط زیست که نشان می دهد جهانی شدن اقتصادی، تقاضای محیط زیستی را کاهش می دهد، حرکت به سمت یک اقتصاد باز می تواند به بهبود کیفیت محیط زیست در ایران کمک کند.

کلیدواژه ها:

تخریب محیط زیست ، وابستگی به منابع طبیعی ، جهانی شدن اقتصادی ، منحنی محیط زیستی کوزنتس N-شکل ، مدل تصحیح خطای برداری