تحلیل جانمایی سامانه های فشار در پهنه آفریا (Afria) طی روزهای غباری پنجاه ساله اخیر ایران

مقدمه سامانه های فشار شامل کم­فشارها و پرفشارها از مهمترین عوامل شکل­گیری گردش عمومی جو روی کره زمین هستند. این سامانه ها، گردش فصلی هوا و الگوی بادها را شکل می دهند و بسته به شرایط پهنه های آبی و خشکی که از روی آنها می وزند، نوع ذرات جابجا شونده بویژه ذرات شناور (در این پژوهش غبار) را تعیین می کنند. منطقه مورد مطالعه سرزمین پژوهش این تحقیق در رویکرد محیطی، کشور ایران را در جنوب باختری آسیا و با مساحت ۱.۶۵ میلیون کیلومتر مربع در برمی گیرد و با رویکرد همدید، پهنه ای را در عرض جغرافیایی از استوا تا ۷۰ درجه شمالی و در طول جغرافیایی از ۲۰ درجه باختری تا ۱۰۰ درجه خاوری شامل است. مواد و روش­ها در پژوهش کنونی، کدهای ساعتی «۰۶» به مفهوم کلی «افق دید بر حسب متر»، از مجموعه کدهای غبار برای ۳۸ شهر از ایران طی نیم سده (۱۹۷۰ تا ۲۰۲۰) و مربوط به ساعت ۱۵ به گاه محلی از سازمان هواشناسی کشور تهیه شد. در این تحقیق، روز غباری، روزی تعریف شد که دست کم دارای یک گزارش ساعتی از گرد و غبار باشد. گزینش ایستگاه های هواشناسی به شیوه ای انجام شد که سراسر ایران را فراگیرد. با چینش مقادیر افق دید در جداول روزانه و دستیابی به فراوانی ایستگاه های دارای ریزگرد (به شیوه کوته نوشت: ادر)، ۶۱۲ نمودار از افت و خیزهای فراوانی ادرها (برای هر ماه یک نمودار) ترسیم شد و با کاربست دو شناسه «رخداد غبار بر اساس مسافت افق دید دست کم در ۳ روز پیاپی» و «گزارش غبار دست کم در دو ایستگاه کنار هم»؛ جمعا ۵۶۱ موج غبار شناسایی شد. از این رو هر موج غبار دارای سه عنصر آشکار، به ترتیب شامل یک دامنه افزایشی، یک روز اوج و سپس یک دامنه کاهشی از فراوانی ادرها بود. هدف از شیوه انتخاب پیوسته روزها برای بازیابی موج های غبار، آزمودن گمان تاثیر سامانه های فشار بر ترتیب و دوام عناصر یاد شده در قالب الگوهای جانمایی این سامانه ها بود. در بخش همدید، بارگیری نقشه های روزانه هوا در تراز ۱۰۰۰ هکتوپاسکال از پایگاه بازکاوی داده های جو و طراحی الگوهای جانمایی مراکز فشار اعم از کم فشار و پرفشار طی روزهای اوج غبار در دو نهنج زمانی انجام شد: بار نخست «به تفکیک دوره های گرم و سرد سال» و بار دوم «به تفکیک دو دوره ۲۵ ساله». برای این کار، ماه های «ژوئن، جولای،  اوت و سپتامبر» نماینده دوره گرم سال و ماه های «دسامبر، ژانویه، فوریه، مارس» نماینده دوره سرد سال در نظر گرفته شد. نتایج و بحث نخستین نتایج نشان داد طی نیم سده اخیر از میان ۳۸ شهر برگزیده ایران، سه شهر بندرعباس، بندر گناوه و دزفول با تفاوتی آشکار از دیگر شهرها؛ غباری­ترین شهرهای ایران بوده اند. همچنین مشخص شد از ۵۶۱ موج غبار بازیابی شده در ایران، ۱۸۹ موج در دوره گرم سال و ۲۰۷ موج در دوره سرد سال رخ داده اند. روندیابی فراوانی موج های غبار گویای افزایش مخاطره ریزگرد طی نیم سده اخیر بویژه در دوره گرم سال است. در بخش همدید، نتایج گویای پیشروی مراکز پرفشار جنب حاره طی ۲۵ سال اخیر به سمت شمال بویژه در دوره سرد سال بود. به گونه ای که کمربند بیابانی در این بخش از کره زمین، به پهنه ای حایل میان سامانه های عموما کم­فشار در جنوب و سامانه های عموما پرفشار در شمال تبدیل شده است. این شرایط با شدتی کمتر در دوره گرم سال هم دیده می شود. در پژوهش کنونی، این پهنه تهی شده از سامانه های فشار طی روزهای اوج توفان های دوره سرد سال که از بیابان های آفریقا تا بیابان های آسیا امتداد یافته است؛ «آفریا» یعنی پهنه ای غبارخیز و مشترک میان «آفریقا و آسیا» نامیده شد تا گویای راستای مداری آن روی سرزمین های بیابانی این دو خشکی شامل ساهارا در خشکی افریقا و بیابان های حجاز، ایران، توران، تاریم و گبی در خشکی آسیا باشد. بیابان های این پهنه؛ وزشگاه جریان های هوا یا بادهای بسامان از یاخته هدلی است. نتیجه­گیری مقایسه جابجایی های شمالسوی رخ داده در جانمای کانون های کم­فشار و پرفشار یاد شده؛ بویژه در گستره سه پهنه «بیابان افریقا»، «آب های مدیترانه جنوبی» و «حجاز»، گمان گسترش یاخته هدلی را مطرح می کند. چنانچه در آینده و با داده های کافی بتوان این گسترش را علاوه بر سه پهنه یاد شده، به سرزمین ایران هم تعمیم داد؛ می توان گفت از میان چشمه های غبار که از پیرامون، کشور ما را نشانه رفته اند، در آینده باید شاهد تقویت بیش از پیش چشمه توران (آسیای میانه) به سوی چاهه سیستان و بلوچستان در خاور و جنوب خاوری ایران و در نتیجه روزهایی تاریک تر از غبار باشیم. البته مرتبط با این هشدار، در الگوی همدید دوره گرم سال نیز به شکل محسوس، تقویت و جنوبی ترشدن پرفشارهای آسیای میانه مشاهده شد.

کلیدواژه ها:

سامانه های فشار ، پهنه آفریا ، روزهای غباری ، ایران