کارکردهای فرهنگی دینی بازنمایی بهشت برین در فرش- باغ ایرانی در عصر صفوی (با استفاده از قاعده این همانی در هنر)

فرش ایرانی و نقش مایه های آن، ارتباطی مستقیم با مفاهیم دینی داشته و همواره در بستر نماد و تمثیل مورد پژوهش قرار گرفته اند که عموما به جنبه های رمزی، تزئین گرایانه و بازنماکننده آن اشاره شده است. چنان که آن را در پیش از اسلام و پس از اسلام ارجاعی به فردوس (مشتق از پئیری-دئه زه) و توصیفات قرآنی باغ های سرسبز بهشت تفسیر کرده اند. اگرچه در طول تاریخ هنرهای صناعی، به عنوان هنرهایی مردمی و به ویژه درباری همواره با دیانت و سیاست مرتبط بوده اند، اما در زمینه فرش، این رابطه در عصر صفوی (خصوصا در اوایل دوره)، به تعامل ویژه ای بدل شد که در دوران پیش از آن بی سابقه بود. سوال این است که کارکرد ویژه فرش باغی در دوران صفوی چه بود؟ پژوهش حاضر از نوع کیفی بوده و با استفاده از روش توصیفی تاریخی تحلیلی و با بهره گیری از روش پانوفسکی، به توصیف، تحلیل و تفسیر فرش با مضامین دینی چون مفهوم باغ بهشت ازلی و عناصر موجود در آن پرداخته است. سپس بعد از اشاره به اسناد تاریخی این دوره و نیز سابقه بهشت سازی در تاریخ و مفاهیمی چون فعلیت بهشت، انطباق باغ های دنیایی با بهشت در قرآن و جایگاه دین در فرش­های این دوران بررسی شد. نتایج پژوهش حاضر نشان می دهد که مفهوم بهشت در فرش های این دوران با اعتقاد دینی صفویان پیوند دارد؛ به ویژه به دلیل اهمیت دربار صفوی در رواج مذهب تشیع حضور شاه «جنت مکان» و «سایه­خدا»ی صفوی، که مکان را به بهشت مستحیل نموده، با فعلیت بهشت و امکانیت این استحاله در قرآن، انطباق داشته است. از این رو تمامی مولفه­های مکانی و زمانی از جمله جامه های زربفت، حوری و غلمان و تخت های ساخته شده از جواهر و دیگر عناصر بهشتی، که نمود دینی داشتند، بدون حضور فرش فاقد عنصر اصلی باغ بود. بنابراین با توجه به نمونه های ارزشمند فرش های صفوی که به نحو شگرفی، باغ بهشت را به تصویر می آورد، بر کف پوش تالار شاهی مفروش می شد تا هر آنکس که بر آن قدم می گذارد، در جوار شاه «جنت مکان» دستاورد دینی حکومت صفوی را به عینه ادراک نماید. به این صورت، فرش تحت این همانی تصویر با ابژه ی واقعی، نه در نقش تداعی گر و یا بازنمایی کننده، بلکه نازل کننده بهشت عرش، به فرش بارگاه سلطان و واسطه اکنون زیستی در باغ بهشت به کار گرفته می شد.

کلیدواژه ها:

: Safavid era ، Iranian carpet ، Iranian garden ، Paradise in the Quran ، the actuality of Paradise ، عصر صفوی ، فرش ایرانی ، باغ ایرانی ، بهشت در قرآن ، فعلیت بهشت