تبیین سیاست های کلی نظام در حوزه سلامت و حفاظت از محیط دریایی: چالش ها و فرصت ها

دریا، این موهبت الهی، همواره برای انسان منبع الهام و آرامش بوده است. اما آیا تاکنون به این فکر کرده ایم که دریا چه تاثیری بر سلامت ما دارد؟ از آنجا که طبق گزارش معاونت مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، ایران با داشتن بیش از ۵۸۰۰ کیلومتر نوار ساحلی جنوبی و شمالی (۴۰ ٪ مرزهای کشور)، کشوری دریایی محسوب می شود در نتیجه این پرسش از اهمیت ویژه ای برخوردار است (۱). سیاست های کلی توسعه دریامحور ایران، مجموعه ای از دستورالعمل ها و چشم اندازهایی است که با هدف بهره برداری بهینه از ظرفیت های دریایی کشور، توسعه اقتصادی، و ارتقای جایگاه بین المللی ایران تدوین شده است. این سیاست ها که به ابتکار مقام معظم رهبری ابلاغ شده اند، بر اهمیت دریا به عنوان یک محور توسعه ای و اقتصادی تاکید فراوان دارند. لذا با توجه به جایگاه ویژه دریای ایران و منابع تعمیق آن در تامین نیازهای اقتصادی و اجتماعی کشور، بررسی رابطه سیاست های کلی دریای ایران با حوزه سلامت عمومی از اهمیت بالایی برخوردار است. سیاست های کلی دریای ایران باید نه تنها بر توسعه پایدار تمرکز داشته باشد بلکه به حفظ و ارتقاء سلامت جامعه نیز توجه کند. این سیاست ها در جمهوری اسلامی ایران به طور خاص از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی تعیین می شود و به منظور مدیریت و استفاده بهینه از منابع دریایی و حفظ محیط زیست تدوین شده اند. این سیاست ها عبارتند از: ۱. سیاست گذاری یکپارچه امور دریایی: ایجاد یک نظام مدیریتی واحد برای امور دریایی ۲. توسعه فعالیت های اقتصادی دریا محور: افزایش فعالیت های اقتصادی در حوزه دریایی مانند کشتیرانی، صیادی، گردشگری دریایی و انرژی های دریایی ۳. تسهیل و توسعه سرمایه گذاری: ایجاد زیرساخت های لازم برای جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی ۴. تدوین طرح جامع: تدوین یک طرح جامع برای توسعه همه جانبه مناطق ساحلی و دریایی ۵. بهره برداری حداکثری و بهینه از ظرفیت ها: بهره برداری بهینه از منابع دریایی با حفظ محیط زیست ۶. تامین و ارتقاء نیروی انسانی متخصص: تربیت نیروی انسانی متخصص و ماهر در حوزه های مختلف دریایی ۷. توسعه همکاری ها با کشورهای همسایه و سایر کشورها: حضور موثر در معابر بین المللی و دستیابی به موقعیت قطب های منطقه ای ۸. افزایش سهم کشور در حمل و نقل دریایی: ایجاد و تقویت شبکه حمل و نقل ترکیبی ۹. حمایت از سرمایه گذران بومی و محلی: حمایت از فعالان اقتصادی و بنگاه های کوچک و متوسط در حوزه های مختلف از جمله صیادی، کشاورزی، صنعتی و گردشگری این سیاست ها معمولا در قالب اسناد و برنامه های جامع و با هدف توسعه پایدار و تامین امنیت زیست محیطی تهیه و ابلاغ می شوند (۲). با توجه به اهمیت روزافزون مسائل زیست محیطی و تاثیرات گسترده آن بر حوزه سلامت عمومی، بررسی سیاست های کلی مربوط به منابع دریایی و محیط زیست دریایی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در این راستا، نقش کلیدی سیاست های مرتبط با دریا در ارتقاء و حفظ سلامت جامعه بر کسی پوشیده نیست. • آلودگی دریا و تاثیرات آن بر سلامت: بر اساس بررسی کومار در سال ۲۰۲۴ به طور کلی ۶ نوع آلاینده دریایی وجود دارد که در اقیانوس ریخته می شوند: i. آلودگی صوتی ii. آلودگی شبانه iii. آلودگی مواد مغذی iv. اسیدی شدن اقیانوس v. معدن در اعماق دریا vi. آلودگی پلاستیکی که اثرات مضر جدی بر موجودات زنده ایجاد می کنند (۳). • فعالیت های انسانی در اکوسیستم های ساحلی: فعالیت های صنعتی و تجاری (از جمله ماهیگیری و آبزی پروری، حمل و نقل دریایی، و تولید و ذخیره انرژی) و فعالیت های اوقات فراغت و گردشگری منجر به تغییرات محیطی در بسیاری از مناطق می شود و تهدیدات موجود برای سلامت و رفاه را تشدید می کند. اجلالی خانقاه در مقاله خود به این مهم اشاره دارند که عوامل استرس زا معمولا با معرفی انواع مختلف آلاینده ها، از دست دادن زیستگاه ها، بهره برداری بیش از حد ازگونه ها، معرفی موجودات مهاجم و تغییرات آب و هوایی مرتبط هستند (۴). • تهدیدات زیست محیطی (از جمله تغییرات آب و هوایی): افزایش سطح آب دریاها و سیل و طوفان های مرتبط با تغییرات آب و هوایی، علاوه بر تهدید مستقیم برای سلامتی (به عنوان مثال رویدادهای حاد شدید)، زیرساخت های ساخته شده از جمله بنادر، جاده ها و خطوط راه آهن را تهدید می کند که سلامت و رفاه فردی و اجتماعی به آنها بستگی دارد. محمودی در سال ۱۳۹۳ به این موضوع مهم پرداخته است که تغییر اقلیم با تاثیر بر سیستم های آبزی پروری و افزایش آسیب پذیری ماهی های پرورشی و کاهش آنها، باعث کاهش تنوع ژنتیکی و تنوع زیستی می شود و به علت مهاجرت ماهی ها از یک ناحیه به ناحیه دیگر برای یافتن شرایط مناسب، توزیع منطقه ای و فاصله ای آنها، دستخوش تغییر می شود. از دیدگاه میکروبیولوژیکی، اقلیم بر تغییر تشدید انباشت آب (بارگذاری مواد مغذی) و رشد فیتوپالنکتون ها موثر است. افزایش جلبکهای مضر، به ویژه از گونه های سمی و تجمع این سموم در نرم تنان و مصرف این محصولات، از پیامدهای جدی برای انسان است (۵). • تهدیدات اجتماعی- اقتصادی و فرهنگی: تغییرات جمعیتی در منطقه ساحلی، تخریب جوامع سنتی، تغییرات در اقتصادها و صنایع، گردشگری، دورافتادگی جوامع ساحلی منجر به آسیب به انسان می گردد (۶). اما اجرای این سیاست ها در زمینه سلامت به چالش هایی برخورد کرده است. بر اساس یافته های مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در سال ۱۴۰۳ (۷) برخی از نکات قابل توجه در این زمینه عبارت اند از: چالش های ساختاری: عدم هماهنگی بین نهادها و سازمان ها، فقدان قوانین و مقررات جامع، کمبود برنامه بلندمدت، نبود اختیار کافی برای نهادهای دریایی موانع مالی: کمبود سرمایه گذاری های دولتی و خصوصی، مشکلات در تخصیص بودجه هزینه های بالای زیرساخت: شامل نوسانات اقتصادی و نرخ ارز، محدودیت های مالی و بانکی موانع تکنولوژی: نیاز به تحقیقات پیشرفته، فقدان دانش فنی کافی، کمبود فناوری های پیشرفته و نوین دریایی، کمبود منابع انرژی پایدار در بندر و سواحل مشکلات زیست محیطی: تخریب محیط زیست دریایی، آلودگی های ناشی از صنعت و کشاورزی، تغییرات اقلیمی و افزایش سطح دریا، افزایش غلظت دریا حاصل از آب شیرین کن ها عوامل اجتماعی و انسانی: کمبود نیروی کار متخصص، ضعف فرهنگ دریایی، عدم همراهی مردم محلی در فرایند توسعه و نبود اعتماد متقابل، ناتوانی در بازاریابی و جذب گردشگر دریایی مسائل ژئوپلیتیکی: تنش های منطقه ای و بین المللی، محدودیت های تجاری دریایی، مشکلات دسترسی به آب های آزاد حمل و نقلی: عدم توسعه حمل و نقل ترکیبی، نقص در زیرساخت ها، سن بالای ناوگان دریایی کشور تعدد کارگروه ها و نهادهای تصمیم ساز: در حوزه دریا و سواحل فرصت ها توسعه فناوری های نوین: استفاده از فناوری های پیشرفته برای پایش و کاهش آلودگی های دریایی آموزش و آگاهی بخشی: افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت حفاظت از محیط زیست دریایی و تاثیر آن بر سلامت همکاری های بین المللی: تقویت همکاری های بین المللی برای مقابله با چالش های مشترک و بهره برداری از فرصت های موجود. این آینده پژوهی می تواند به تدوین سیاست های موثرتر و پایدارتر در حوزه سلامت و حفاظت از محیط دریایی کمک کند. در مجموع، تلاش هایی برای رعایت سیاست های کلی دریا و تاثیر آن بر سلامت انجام شده، اما هنوز چالش های زیادی وجود دارد که نیاز به توجه و بهبود بیشتری دارد.

کلیدواژه ها:

General policies ، Ocean-based development ، Public health ، Environmental protection ، Climate change ، Marine pollution ، سیاست های کلی ، توسعه دریا محور ، سلامت عمومی ، حفاظت از محیط زیست ، تغییرات اقلیمی ، آلودگی دریا