تحلیل مقایسه ای مدل ها و شاخص های ارزیابی سلامت و پایداری آبخیز با تمرکز بر بهبود تصمیم گیری مدیریتی

چکیده مبسوط مقدمه: مدیریت حوزه آبخیز به مجموعه ای از اقدامات و روش ها اشاره دارد که برای حفاظت و بهبود کیفیت و کمیت منابع آب وخاک به کار می رود. هدف از این مدیریت، کاهش فرسایش خاک، کنترل سیلاب ها، بهبود کیفیت آب و حفظ تنوع زیستی است. ارزیابی سلامت و پایداری آبخیزها ابزار مفیدی برای تعیین و تشخیص راهکارهای مدیریتی مناسب برای بخش های مختلف انسانی، بوم شناختی و مدیریتی آبخیز است. در این راستا، روش ها و شاخص های مختلفی برای ارزیابی سلامت و پایداری حوزه آبخیز توسعه یافته اند که بر اساس آن ها می توان درجه ی سلامت و سطح پایداری آبخیزها را تعیین نمود. هدف از این پژوهش، مروری بر برخی از روش ها و شاخص های ارزیابی سلامت و پایداری حوزه آبخیز مانند شاخص پایداری حوزه آبخیز (WSI)، شاخص اصلاح شده فقر آبی (EWPI)، مدل مفهومی RRV، مدل مفهوم فشار- وضعیت - پاسخ (PSR) و چارچوب ارزیابی سلامت آبخیز (WHAF) می باشد.مواد و روش ها:  این پژوهش به بررسی و تحلیل شاخص ها و مدل های مختلف ارزیابی سلامت و پایداری حوزه آبخیز می پردازد. در این راستا، شاخص های WSI شامل چهار زیرشاخص هیدرولوژی، محیط زیست، زندگی و سیاست، و شاخص EWPI شامل پنج زیرشاخص منابع، دسترسی، ظرفیت، استفاده و محیط زیست مورد بررسی قرار گرفته اند. همچنین، مدل مفهومی PSR که از معیارها و شاخص های هیدرولوژی، انسان، اقلیم و سایر عوامل مرتبط استفاده می کند، تحلیل شده است. مدل RRV  نیز که از سه شاخص پایایی، انعطاف پذیری و آسیب پذیری به صورت ترکیبی برای اندازه گیری کارایی یک سامانه بهره می گیرد، بررسی گردیده است. درنهایت، شاخص WHAF با پنج زیرشاخص هیدرولوژی، ژئومورفولوژی، کیفیت آب، ارتباط و زیست شناسی نیز موردمطالعه قرار گرفته است. داده های موردنیاز برای استفاده از این شاخص ها و مدل ها از منابع مختلفی مانند شرکت آب منطقه ای، جهاد کشاورزی، تکمیل پرسش نامه ها و استفاده از نرم افزارهای RS و GIS جمع آوری می گردد. این داده ها شامل اطلاعات محیط زیست، اقتصادی-اجتماعی و جنبه های کیفی مختلفی می باشند که برای ارزیابی دقیق و جامع سلامت و پایداری حوزه آبخیز ضروری هستند.نتایج و بحث: تحلیل ها نشان می دهد که هر یک از شاخص ها و مدل های مطرح شده دارای نقاط قوت و ضعف خاص خود هستند و می توانند در شرایط مختلف و برای اهداف متفاوت به کار گرفته شوند. شاخص WSI ابزار مفیدی برای ارزیابی جامع پایداری حوزه آبخیز ارائه می دهد. این شاخص توانایی تحلیل ابعاد مختلف پایداری، ازجمله جنبه های فیزیکی و انسانی را دارد، اما نیاز به داده های دقیق و گسترده برای هر زیرشاخص، یکی از چالش های اصلی استفاده از آن است. شاخص EWPI با تاکید بر فقر آبی و مدیریت منابع آب، بیشتر بر جنبه های اقتصادی و دسترسی به منابع تمرکز دارد. این شاخص می تواند به شناسایی مناطقی که در دسترسی به منابع آب با مشکل مواجه اند، کمک کند. بااین حال، عدم پوشش کامل جنبه های محیط زیستی و تغییرات مکانی و زمانی از معایب این شاخص است. مدل PSR با ترکیب معیارهای مختلف، به ارزیابی جامع از فشارهای وارد بر حوزه آبخیز و پاسخ های مدیریتی موجود می پردازد. این مدل به ویژه در شناسایی نقاط ضعف و قوت سامانه های مدیریت حوزه آبخیز موثر است و می تواند به عنوان ابزاری برای پشتیبانی از تصمیم گیری های مدیریتی به کار رود. مدل RRV ارزیابی پایداری سامانه ها را با توجه به توانایی آن ها در مقابله با تغییرات و تهدیدات انجام می دهد. این مدل به خوبی می تواند برای ارزیابی کارایی سامانه های مدیریتی و پیش بینی نقاط آسیب پذیر استفاده شود. شاخص WHAF، به عنوان یک چارچوب جامع برای ارزیابی سلامت آبخیز به ویژه در تحلیل وضعیت محیط زیستی حوزه آبخیز مفید است، اما برای استفاده موثر نیاز به داده های مناسب دارد.نتیجه گیری: یافته های این مطالعه مروری نشان می دهد که استفاده از شاخص ها و مدل های مختلف می تواند به درک بهتر وضعیت سلامت و پایداری حوزه آبخیز کمک کند. بااین حال، چالش هایی مانند کمبود داده، نیاز به پوشش گسترده مکانی و زمانی، و لحاظ نشدن تمامی جنبه های محیط زیستی در برخی از این مدل ها و شاخص ها مشاهده می شود. به همین دلیل، انتخاب شاخص یا مدل مناسب باید بر اساس شرایط خاص حوزه آبخیز و اهداف مدیریتی موردنظر انجام شود تا بهترین نتایج حاصل شود. توصیه می شود در پژوهش های آینده، کارایی و دقت این شاخص ها و مدل ها در شرایط واقعی مناطق مختلف، ارزیابی گردد تا به بهبود و کاربرد بیشتر این ابزارها در مدیریت منابع آب و حفظ محیط زیست کمک کنند.

کلیدواژه ها:

بوم سازگان ، حفاظت از آبخیز ، سیاست گذاری محیط زیست ، مدیریت پایدار ، هیدرولوژی