تغییرپذیری پهنه‎بندی سلامت با استفاده از روش های محاسبه میانگین شاخص های فشار، وضعیت و پاسخ در حوزه آبخیز بلده نور

چکیده مبسوط مقدمه: از آغاز انقلاب صنعتی، فعالیت های انسانی تاثیر بسزایی بر تغییرات آب و هوایی و سایر مسائل محیط‎زیستی داشته است. بر این اساس، بروز رخدادهای مختلف ناشی از فعالیت­های انسانی ازجمله تغییرات کاربری اراضی، افزایش فرسایش خاک، کاهش سطح آب­های زیرزمینی، گسترش مناطق مسکونی و صنعتی در پهنه­های سیلابی و موارد مشابه روزبه روز بر تخریب حوزه­های آبخیز افزوده است. تخریب و برهم‎آشفتگی آبخیزها سبب کاهش ارائه خدمات متوقع از آبخیزها و به عبارتی کاهش خدمات بوم­سازگان را در پی داشته است. از این رو ارزیابی صحیح و در عین حال تغییرپذیری سلامت حوزه­های آبخیز در اثر عوامل مختلف، گام اساسی حیاتی در مدیریت و بهره برداری از بوم سازگان و نمایش چگونگی عملکرد آبخیزهاست. لذا در این پژوهش سعی شده است وضعیت سلامت حوزه آبخیز بلده­ نور با استفاده از متغیرهای مشکل‎محور و قابل دسترس مورد ارزیابی قرار گیرد. همچنین در راستای ارزیابی اثر میانگین­های مختلف بر پراکنش مکانی سلامت آبخیز، شاخص سلامت با استفاده از میانگین های حسابی، وزنی، هندسی، خلاصه‎شده و هم­ساز در حوزه آبخیز بلده نور در استان مازندران محاسبه شد. مواد و روش ها: در این تحقیق، بر اساس شرایط منطقه و تحلیل و پالایش سلامت و امنیت بوم شناسی منطقه، ۳۶ معیار کلیدی از مجموعه عوامل طبیعی، اقلیمی، انسانی و هیدرولوژی در قالب شاخص های فشار (P)، حالت (S) و پاسخ (R) شناسایی شد. حوزه آبخیز موردمطالعه با استفاده از نرم افزار  SWATبه ۱۸ زیرآبخیز تقسیم بندی شد. در ادامه برای حذف متغیرهای دارای همبستگی درونی و به­منظور جلوگیری از بروز خطا در محاسبات در هر زیرآبخیز، با استفاده از آزمون عامل تورم ورایانس متغیرهای دارای همبستگی درونی حذف شدند. پس از غربال و نرمال سازی معیار های منتخب در کنکاش رویکرد مفهومی فشار-وضعیت-پاسخ (PSR)، میانگین های حسابی، هندسی، وزنی، خلاصه‎شده و هم ساز استفاده شد. اصلی‎ترین و مهم ترین شاخص مرکزی که نشان دهنده نقطه تعادل و مرکز ثقل جامعه است، میانگین یک جامعه است. درمیان انواع میانگین ها، میانگین حسابی از نظر کمیت همیشه بیشترین مقدار و میانگین هم ساز همیشه کمترین مقدار را دارد و اگر تمام داده ها یکسان (برابر) باشند، هر سه میانگین با هم برابر می­شوند بنابراین نتایج میانگین های مختلف بررسی و در مقایسه با نتایج حاصل از بازدید میدانی، شاخص سلامت و امنیت بوم شناختی ارزیابی شد.نتایج و بحث: بررسی نتایج نشان داد که امنیت بوم شناختی در حوزه آبخیز برابر با ۵۸/۰ به دست آمد و وضعیت سلامت حوزه آبخیز بلده نور نیز با میانگین های حسابی، هندسی، وزنی، خلاصه‎شده و هم ساز در طبقه نسبتا سالم با مقدار عددی به ترتیب ۶۳/۰، ۶۲/۰، ۶۲/۰، ۶۳/۰ و ۶۰/۰ قرار گرفت. از لحاظ اولویت بندی زیرآبخیزها نیز، زیرآبخیز ۹ در تمامی میانگین ها در اولویت آخر قرار گرفت و زیرآبخیز ۱۷ به ترتیب در میانگین های حسابی، وزنی و خلاصه‎شده و زیرآبخیز ۱۸ در میانگین های هندسی و هم ساز در اولویت اول قرار گرفتند. همانطور که نتایج پژوهش نشان داد میانگین هندسی به دلیل کاهش اثر اعداد بزرگ و متعادل کردن میانگین، قابلیت استفاده بیشتری نسبت به سایر میانگین­ها دارد.نتیجه گیری: تغییرات مکانی متغیرهای محاسبه شده نشان داد که مرتع خوب به عنوان موثرترین عامل مثبت و تراکم جمعیت و واحد دامی نیز به عنوان موثرترین عوامل منفی بر وضعیت سلامت آبخیز بلده نور محسوب می شوند. همچنین نتایج بیان گر تغییرات مکانی وضعیت سلامت در کل حوزه آبخیز موردمطالعه و عدم اختلاف معنی‎دار حاصل از کاربست میانگین های مختلف بوده است؛ بنابراین، برای بهبود سلامت در درجات مختلف باید برنامه های مختلف علمی و سازگار به کار برده شوند. پیشنهاد می شود که راهکارهای مبتنی بر طبیعت، مدیریت مشارکتی و مدیریت سازگار و یکپارچه برای بهبود سلامت آبخیز بلده نور در اولویت قرار گیرند. شاخص سلامت آبخیز می تواند به عنوان ابزاری موثر برای تحلیل موجودیت خدمات آبخیز متناسب با ظرفیت حمل آن ها نیز در نظر گرفته شود. همچنین با توجه به وضعیت مناسب حوزه آبخیز بلده نور به لحاظ جاذبه­های گردشگری و برخورداری از آب و هوای مناسب، دخل و تصرف بیشتر در منطقه و گسترش مناطق مسکونی و افزایش جمعیت خوش­نشین در آینده اجتناب‎ناپذیر خواهد بود. لذا پیشنهاد می‎شود با استفاده از روش­های مختلف مدیریتی، توسعه کم پیامد و تحلیل روند تغییرات محیطی چشم­انداز آینده این آبخیز با تکیه بر حفظ زیرآبخیزهای سالم و بهبود زیرآبخیزهای ناسالم به سالم طراحی و اجرایی شود.

کلیدواژه ها:

ارزیابی یکپارچه حوزه آبخیز ، سلامت بوم سازگان ، مدیریت مشارکتی ، PSR