چرایی مادینگی آسمان در نگرش ناصرخسرو

گذشتگان آسمان را پدر و زمین را مادر می انگاشتند که در آثار بسیاری از شاعران و نویسندگان ازجمله ناصرخسرو می توانیم این باور را ببینیم؛ اما همین ناصرخسرو در بیت هایی آسمان را «مادر» مردمان و در جایی دیگر «خواهر اهریمن» می خواند و بدین ترتیب به مادینه بودن او اشاره می کند. به نظر می رسد چرایی این موضوع را باید در باورهای کهن ایرانی (کیش مهر و مانویت) که اسماعیلیان و ازجمله ناصرخسرو از آن متاثر بودند، پی بگیریم و برشماریم، به این معنا که: ۱. ایرانیان هنگام نیایش ایزدمهر، از آسمان هم یاد می کردند و ازآنجاکه نزد برخی این ایزد مونث تلقی می شده، گویا آنان آسمان را نیز به دلیل هم جواری با مهر مادینه می انگاشتند؛ ۲. ایرانیان گوهر آسمان را از سنگ می دانستند؛ گوهری که برای مهریان زنی پنداشته شده که مهر از دل آن بیرون آمده و بدین ترتیب جنبه ای مادرانه از او به تصویر کشیده شده که این باور سپس تر در متنی ادبی چون دیوان ناصرخسرو بازتاب یافته است؛ ۳. در کلام ناصرخسرو آسمان مادینه معادل «آز» به کار رفته است. در مانویت آسمان از تن دیوانی شکل گرفته که آز، مادر دروند آن ها است و مادینه پنداشته می شود؛ از همین روی در متنی مانوی می خوانیم که آز از آسمان بر خشک و تر افتاده و رنج در هستی از آن برخاسته است؛ پس اینکه ناصرخسرو ازسویی آسمان را مادر و در دیگرسو بدمهر می خواند، می تواند از این نگرش مانوی ها برخاسته باشد، چنان که وقتی او از فلک در جایگاه خواهر اهریمن یاد می کند، به صورت ناآگاهانه همین نگاه مانویان به آز را با خود داشته است؛ یعنی همان گونه که در متن های مانوی، آز مادینه به عنوان اصل مجزای شریر در کنار اهریمن (همچون خواهری در کنار برادر) قرار می گیرد، شاعر قبادیان نیز فلک را که همسان و در پیوند با آز است، خواهر اهریمن می خواند.

کلیدواژه ها:

زن در شعر ناصرخسرو ، زن در کیش میترا و مانویت ، مادینگی آسمان ، ناصرخسرو