همزه در زبان فارسی

همزه تحت تاثیر جایگاه واجی، سیاق و سرعت گفتار تظاهر آوایی مختلف دارد و در مقایسه با همخوان های دهانی بیشتر در معرض حذف و کاهش قرار می­ گیرد. از نظر آوایی، همزه یک انفجاری بی واک چاکنایی است و در توصیف واجی آن فقط مشخصه چاکنای منقبض تمایزدهنده است. هدف این مقاله توصیف و تبیین یکپارچه­ ای از واج­ گونه­ های همزه در چارچوب نظریه بهینگی است. برای این منظور، با استفاده از یک واژگان، همزه در ۵ جایگاه ساختاری شامل اول کلمه، بین دو واکه، پایانه هجا، ابتدای تکواژ غیرفارسی و فارسی در کلمات مرکب، و در گونه های رسمی و غیرتاکیدی، رسمی و تاکیدی، و غیررسمی بررسی شده است. عامل اصلی فرایندهای واجی همزه محدودیت «داشتن محل تولید دهانی» است که از رهگذر فرایندهای حذف، کاهش و جایگزینی در تلفظ کلمات تظاهر آوایی پیدا می­ کند. سرانجام دستور تلفظ همزه برای گونه رسمی تاکیدی و غیرتاکیدی و گونه غیررسمی به صورت رتبه­ بندی محدودیت­ ها و در چارچوب رویکردهای دستورهای چندگانه و دستورهای مرتب پاره­ای به دست داده شده است. در دستور گونه رسمی تاکیدی و غیرتاکیدی که به تلفظ همزه وفاداری بیشتری دارد، محدودیت «داشتن محل تولید دهانی» دارای  پایین ترین اولویت در رتبه­ بندی و در دستور گونه غیررسمی که به تلفظ همزه وفادار نیست، محدودیت «داشتن محل تولید دهانی» دارای  بالا­ترین اولویت در رتبه­ بندی محدودیت­ هاست.

کلیدواژه ها:

همزه ، هم نوایی ، داشتن محل تولید دهانی ، گونه زبانی ، دستورهای چندگانه ، دستورهای مرتب پاره ای