روزنه های حیات؛ کتیبه نگاری بر صفحات مشبک کوزه های آب موسوم به شبابیک القلل دوره فاطمی در فسطاط

یکی از پر شمارترین آثار کاربردی سرامیکی دوره فاطمی در مصر، کوزه های موسوم به 'شبابیک القلل' است که جهت گوارا ماندن آب و حفاظت در برابر حشرات و آلودگیهای محیط، صفحات مشبکی در محل اتصال گردنی کوزهها و مخزن بدنه قرار گرفته است. این صفحات از تنوع باالی فرم و نقش برخوردار هستند و از نکات ویژه آنها، حضور کتیبه در این آثار است. با وجود این که نگارش متون در مساحت کم و با استفاده از ابزاری نوکتیز انجام شده؛ اغلب کتیبهها به خوبی نگاشته شده و ترکیببندی نسبتا مطلوبی دارند. از این رو، در این پژوهش، جهت شناخت فرم، ترکیببندی، مضامین کتیبه ها و کاربرد آنها، ۳۴ کتیبه موجود بر سطوح مشبک اینکوزه ها به شیوه توصیفی و تحلیلی بررسی شده است. نتایج پژوهش پیش رو نشان میدهد که به دلیل فضای محدود نگارش، عبارت های کوتاه و رایج دوره فاطمی شامل مضامین حکیمانه، احادیث، ضرب المثلها، طلب خیر و برکت و رقم هنرمند، مورد گزینش سفالگران بوده است. این مضامین که دارای کرسی نامنظم هستند، در بیشتر موارد به قلم کوفی ساده یا ناخنکدار، توقیع و ثلث نگارش شده اند. بهعالوه، تعدادی کتیبه تزیینی شبه نوشتاری نیز در این میان مشاهده میشود. مطالعه این آثار نشان میدهد که کتیبه ها صرفا جنبه کاربرد ابزاری و یا زیبایی نداشته؛ بلکه اهمیت ویژه آنها در انتقال معنا نهفته بودهاست. بدین صورت که عبارات نگاشتهشده به عنوان یک واسط میان آب و شخص تشنه عمل کرده و با هربار نوشیدن از کوزه، عالوه بر سیراب شدن، آب از طریق پیامهای اخلاقی و اجتماعی چون قدرت، عزت نفس، صبر، حفظ آبرو و خشنودی به شخص القا شده و به وجود او راه مییافتهاست که این عوامل می توانند دلیلی بر حفظ این صفحات مشبک به عنوان یک اثر حاوی مفاهیم ارزشمند، هنگام سپری شدن دوره کاربرد ظروف باشند.

کلیدواژه ها:

دوره میانی اسلامی ، فیلتر آب سرامیکی ، شبابیک القلل ، کتیبه نگاری فاطمی ، شبه نوشتار