مدیریت محیط‎زیست-محور فرسایش خاک در حوزه آبخیز شازند، استان مرکزی

سابقه و هدف: فرسایش خاک و پیامدهای ناشی از آن با تشدید بهره برداری انسان از طبیعت، اثرات منفی خود را بر بوم سازگان وارد کرده است. هم چنین از عوامل اصلی تهدیدکننده پایداری منابع و توسعه پایدار به شمار می رود. به طوری که حدود ۳۶ درصد از زمین های کشاورزی و ۶۰ درصد از کل خاک های ایران در معرض خطر فرسایش قرار دارند. استفاده از روش های زیستی بیش تر در مراحل ابتدایی فرسایش به مراتب نتیجه و اثر بیش تری خواهد داشت. ضرورت کاربرد روش های زیستی با روش های زیست مهندسی، مهندسی و سایر اقدامات سازه ای آبخیزداری با افزایش میزان فرسایش نمود بیش تری خواهد داشت. باوجوداین، استقبال لازم از مدیریت محیط زیست-محور فرسایش خاک به سبب عدم الگوی اجرایی مناسب توسط کارشناسان اجرایی صورت نگرفته است. ازاین رو، پژوهش حاضر باهدف مدیریت محیط زیست-محور فرسایش خاک در حوزه آبخیز شازند واقع در استان مرکزی به سبب غلبه فرسایش توزیعی و قابل مدیریت انجام شد.مواد و روش ها: به همین منظور نخست واحد های کاری از تلفیق لایه های ارتفاع، شیب و زمین شناسی حوزه آبخیز شازند تعیین شد. سپس وضعیت فرسایش خاک بر اساس جدول امتیازدهی عوامل هفت گانه مدل BLM، در واحدهای کاری بر اساس بازدید میدانی و نظرات کارشناسی تکمیل و سپس نقشه سیمای فرسایشی تهیه شد. در مرحله بعد به منظور اطمینان از نتایج نقشه سیمای فرسایشی نقشه شاخص سطح برگ با استفاده از داده های سنجنده MSI ماهواره Sentinel-۲ تهیه شد. سپس منحنی آمبروترمیک و هایترگراف و نقشه اقلیمی-کشاورزی برای آبخیز موردمطالعه به دست آمد. در ادامه تراکم دام در رده های اقلیمی-کشاورزی مختلف بررسی و درنهایت با توجه به نتایج به دست آمده گونه های گیاهی مناسب از مجموعه فهرست گونه های غالب منطقه ارائه شد.یافته ها: با توجه به ارزیابی جدول BLM از بین ۱۵ واحد کاری، یک واحد کاری (۱۲ درصد) در وضعیت فرسایشی جزئی، نه واحد کاری (۵۸ درصد) در وضعیت فرسایشی کم، چهار واحد کاری (۲۵ درصد) در وضعیت فرسایشی متوسط و یک واحد کاری (سه درصد) در وضعیت فرسایشی زیاد قرار دارد. وضعیت کلی فرسایش خاک در آبخیز مطالعاتی با امتیاز ۵۳/۳۶ در طبقه کم قرارگرفته است. هم چنین بررسی نقشه های سیمای فرسایش و شاخص سطح برگ به دست آمده حاکی از تطابق اندازه گیری های میدانی با داده های سنجش ازدور داشت. بر اساس نمودار آمبروترمیک، ماه های اردیبهشت تا مهر خشک بوده و دراین بین خرداد، تیر و مرداد خشک ترین ماه سال در منطقه موردمطالعه بوده است. بر طبق نتایج این پژوهش رده های اقلیمی-کشاورزی پنج و دو به ترتیب با ۳۶ و ۱۹ درصد بیش ترین تراکم دام را به خود اختصاص داده است. درنهایت گونه ها شامل علف گندمی بیابانی، چاودار کوهی، علف پشمکی، اسپرس، درمنه دشتی و بادام کوهی انتخاب و پهنه بندی استفاده از آن ها ارائه شد. این نتایج دارای پتانسیل تغییر بازی در مدیریت فرسایش خاک در مراحل ابتدایی با بهره گیری از انواع مختلف گونه های بومی را دارد.نتیجه گیری: یافته های این مطالعه با تاکید بر نیاز ضروری به مدیریت موثر فرسایش حوضه از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. با بهره گیری از قابلیت های بازیابی بوم سازگان می توان فرصت و شرایط لازم برای احیای بخش های مختلف حوضه را ایجاد کرد. این رویکرد، هنگامی که با راه حل های مناسب و ساده ترکیب شود، می تواند سهم قابل توجهی در کاهش فرسایش خاک در حوزه آبخیز شازند و فراتر از آن را داشته باشد.

کلیدواژه ها:

پهنه بندی اقلیمی-کشاورزی ، گونه های گیاهی سازگار ، مدیریت آبخیز ، مدیریت زیستی