تاسیس ضابطه امتنانی بودن حکم شرعی و آثار آن در فقه و حقوق مدنی ایران

احکام امتنانی در اصطلاح فقه امامیه، به احکامی گفته می‎شود که از سوی شارع همراه با تسهیل و رفع مشقت، در شرایط خاص و برای افراد خاص تشریع می‎شود. از جمله آثار و لوازم این احکام امتنانی در فقه و حقوق، می‎توان به رفع یا عدم فعلیت حکم اولی و تضییق یا توسعه احکام اولی در موارد امتنان اشاره کرد؛ با وجود این ترتب این آثار و لوازم امتنانی بودن حکم، بر شناخت مفهوم و مصادیق حکم امتنانی متوقف است که نسبت به برخی از احکام واضح و نسبت به برخی دیگر، مورد اختلاف است؛ از این رو مسئله اصلی این است که آیا ضابطه‎ای برای تشخیص احکام امتنانی شرعی، و تمییز آنها از احکام غیرامتنانی وجود دارد یا خیر؟ در این مقاله با توجه به ادله احکام شرعی، در درجه اول کوشیده‎ایم ضابطه‎ای برای شناخت حکم امتنانی ارائه دهیم که متشکل از دو ویژگی تسهیلی و تخفیفی بودن حکم و ممکن بودن جعل حکم مشقت‎بار است. در درجه دوم ضمن تطبیق این ضابطه بر برخی از احکام که مشهور فقها به امتنانی بودن آنها قائل اند -مانند احکام حدیث رفع، نفی ضرر، نفی حرج، نفی سبیل - ، به ثمره اختلاف در امتنانی بودن و نبودن آنها در فقه و حقوق مدنی ایران پرداخته شده است.

کلیدواژه ها:

احکام امتنانی ، ضابطه امتنانی ، حکم تسهیلی ، حال اضطرار ، رفع ضرر