شناسایی و طبقه بندی معیارهای کمی و کیفی موثر در وقوع مخاطرات محیط زیستی (مطالعه موردی: خطر سیلاب در کلان شهر تهران)

مقدمه: سیلاب به عنوان رایج ترین مخاطره طبیعی شناخته می شود. سیلاب های شهری به دلایل گوناگون رخ می دهند و سبب وارد آمدن خسارت های مالی و جانی متعددی می شوند. تعداد سیلاب های شهری در تهران در طی ۴۰ سال اخیر روند افزایشی داشته است. هدف از این تحقیق، شناسایی و طبقه بندی معیارهای کمی و کیفی موثر بر وقوع سیلاب و تعیین پهنه خطر است.

مواد و روش ها: برای شناسایی معیارهای موثر بر وقوع سیلاب از روش کتابخانه ای و مطالعه عمیق و نیز مراجعه به آرای خبرگان (پنل دلفی ۱۸ نفره) استفاده شد. جهت حصول اطمینان از همبستگی در ماتریس داده ها، از آزمون تحلیل عاملی استفاده شد. به منظور اولویت بندی معیارها از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی استفاده شد. همچنین، با استفاده از نرم افزار SWMM پهنه بندی سیلاب شهری و در نهایت به کمک نرم افزارArc GIS هم پوشانی و تحلیل نقشه ها انجام شد.

نتایج و بحث: معیار کاربری اراضی با وزن ۵۲۱/۰ بالاترین اهمیت را به خود اختصاص داد و پس از آن معیار میزان رواناب با اهمیت نسبی ۱۸۶/۰ قرار گرفت. همچنین، معیارهای تراکم پوشش گیاهی با وزن ۱۰۳/۰، شیب با وزن ۰۹۷/۰ و فاصله از مسیل و رودخانه با وزن ۰۹۱/۰ در اولویت های بعدی قرار گرفتند. در مجموع، ۲۵ زیرمعیار نیز شناسایی شد. نقشه نهایی رستری در پنج طبقه (از خطر خیلی زیاد تا خطر خیلی کم) حاصل شد که گویای خطر وقوع سیلاب در نقاط مختلف شهر تهران است. بیش ترین درصد و مساحت ریسک متعلق به طبقه ریسک کم با ۹۴/۳۰ درصد و کمترین آن نیز متعلق به طبقه ریسک خیلی بالا با ۸/۸ درصد بود.

نتیجه گیری: در مرحله برنامه ریزی، استراتژی های مختلفی برای مدیریت سیلاب درنظر گرفته می شود. این استراتژی ها را می توان به سه دسته کلی طبقه بندی نمود. تلاش در جهت کنترل و مهار سیلاب، تلاش در جهت کاهش آسیب پذیری از سیلاب، و تلاش در جهت کاهش در معرض سیل بودن. اولین دسته برمبنای حفاظت فیزیکی بوده و عموما روش های سازه ای را در بر می گیرد. برخی از روش های رایج در این مورد عبارتند از: ساخت کانال، طرح های آبخیزداری در بالادست، احداث لاگون، لای روبی مسیل ها، ایجاد بافرهای جدید و غیره. همچنین، دو دسته دیگر معمولا گروه روش های غیرسازه ای را شامل می شوند. از جمله این روش ها حفاظت از پوشش گیاهی، تسطیح شیب، اجتناب از ایجاد کاربری در کانون های خطر و توسعه برنامه های آموزشی می باشند.

کلیدواژه ها:

سیلاب شهری ، پهنه بندی خطر ، کاربری اراضی ، درصد شیب ، شهر تهران