آبیاری سیالبی: راهکار بوم پایه و مشارکتی در مدیریت پایدار اراضی دیم ایران

استفاده از رواناب های فصلی و سیالب در کشاورزی با قدمت ۳۰۰۰ ساله (قبل از اختراع قنات) در مناطق دارای بارندگی کمتر از ۳۰۰ میلیمتر و اختصاص ۱۰ الی ۱۰۰ درصدی دیم زارهای کشور به خود، نمونه ای از روش های سازگاری با خشکی و خشکسالی می باشد که توسط پیشینیان ما ابداع گردیده است و تا کنون نیز در اغلب استان های کشور با اسامی محلی مختلف (بندسار در خراسان بزرگ، دگار و خوشاب در سیستان و بلوچستان، دربند و کش بند در هرمزگان و کرمان، گوراب در خوزستان، آب بندان در استان های شمالی و ...) مورد استفاده می باشد. در این روش کشاورزان رواناب های فصلی و سیالب را با استفاده از روش ها و ابزار بسیار ساده مهار نموده و آن را به پشت خاکریزهای کوتاهی که بصورت پشت سرهم بر روی خطوط تراز ایجاد نموده اند، هدایت می نمایند. سیالب بصورت موقت در پشت این خاکریزها تسکین یافته و با توجه به شیب هیدرولیکی ایجاد شده و نفوذپذیری خاکی که قبال آماده سازی شده، بسرعت در زمین نفوذ نموده و عالوه بر تغذیه آبخوان موجب افزایش رطوبت در عمق خاک می گردد. سپس با توجه زمان رویداد سیل و استفاده از رطوبت ذخیره شده در پروفیل خاک اقدام به کشت محصول مناسب نموده و بدون هیچگونه آبیاری اضافی از محصول آن استفاده می نمایند. با توجه به کیفیت رواناب و نحوه مدیریت رسوبات انتقال یافته از حوضه آبریز، موضوع تغییر بافت و بهبود حاصلخیزی خاک و نیز اصالح شیب اراضی بخودی خود در این نوع آبیاری انجام می گیرد. زراعت سیالبی عالوه بر افزایش درآمد و بهبود وضعیت اقتصادی کشاورزان تا کنون یکی از مهمترین اهرم های جلوگیری از مهاجرت از روستاها و حفظ جمعیت بومی مناطق دورافتاده و مستعد کشور بوده است. استفاده از باقیمانده گیاهی محصوالت اراضی مورد نظر برای چرای دام توانسته است تا حدود زیادی به توقف روند نزولی بهره وری منابع طبیعی در اثر چرای بیرویه دام کمک نموده و در رشد و بهبود آن موثر باشد. در مجموع ظرفیت موجود آبیاری سیالبی در کشور را می توان بهترین راهکار برای تقویت پوشش گیاهی در جهت بهبود تنوع زیستگاهی در مراتع، بیابان ها و یا اراضی تخریب شده به حساب آورد. از طرفی و با توجه به اینکه رواناب های مورد استفاده برای آبیاری سیالبی در شرایط طبیعی به یکی از اشکال ورود به شوره زارها، تبخیر (در اثر پخش شدن روی سطح زمین) و خروج از مرزها، از دسترس خارج می شود، لذا احیای این دانش ارزشمند بومی کشور می تواند در تعادل بخشی و جبران ناترازی بهره برداری از سفره های آب زیرزمینی تعیین کننده باشد. در این مقاله تجربیات موجود در مورد آبیاری سیالبی در استان خراسان بزرگ همراه با جزییات و نیز کلیاتی از روش های مشابه در سایر نقاط کشور (در حد معرفی) ارائه گردیده است.

کلیدواژه ها:

آبیاری سیالبی ، استحصال آب باران ، بندسار ، زراعت سیالبی