مطالعه تطبیقی و بررسی وجود رابطه های معنادار بین گونه چفد سردرودی یا ایوان منتهی به محراب با چفد محراب در مساجد شیوه های خراسانی، رازی، آذری و اصفهان

محراب، طاق نمایی در مسجد است که جهت قبله را نشان می دهد و معموال امام جماعت هنگام نماز در آن می ایستد. محراب به شکل کنونی در صدر اسلام وجود نداشت. ابن بطوطه ساخت نخستین محراب را در اسلام به دوره عثمان بن عفان نسبت می دهد. البته وی اشاره می کند که برخی بنای نخستین محراب در اسلام را به مروان و برخی دیگر به عمر بن عبدالعزیز نسبت می دهند. هنرمندان مسلمان، محراب مسجد را زمینه مناسبی برای اجرای هنر خود یافتند تا عبادت کننده را در خلوص و صفای درون یاری کنند. محراب های بسیاری در طول تاریخ - بیشتر با گچبری یا کاشی کاری - ساخته و تزیین شده اند که از لحاظ هنری و معماری بسیار برجسته و مشهور هستند. از جمله محراب های معروف می توان به محراب مسجد شیخ لطف الله، اصفهان (قرن یازدهم هجری)، محراب مسجد جامع اشترجان (قرن هشتم هجری)، محراب الجایتو در اصفهان (قرن هشتم هجری) اشاره کرد. در ایران پس از اسلام، محراب و مساجد و بناها عمدتا در چهار شیوه خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی ساخته شده اند. هدف از پژوهش پیش رو پیدا کردن رابطه ای معنادار و مطالعه تطبیقی قوس های به کار رفته در سردرودی یا ایوان منتهی به محراب و چفد محراب ها در تعدادی از مساجدی که در این چهار شیوه بنا شده اند، می باشد. با مطالعه اسناد کتابخانه ای و نقشه ها و تصاویر موجود و تطبیق هندسه ترسیمی آن با هندسه ترسیمی انواع قوس ها، با استفاده از نرم افزار اتوکد و تطبیق تصاویر و نقشه ها با یکدیگر با استفاده از روش تطبیقی-مقایسه ای، دسته بندی از قوس های به کار برده شده ارائه می گردد. نتایج مطالعه انجام شده نشان می دهد که محراب ها در این شیوه ها عمدتا در تزیینات و تناسبات و خصائل کلی از سردرهای اصلی مساجدشان یا سردرهای منتهی به محراب ها تبعیت می کرده اند. به عنوان مثال در دوران آذری با بلند ساخته شدن سردرها نسبت به مساجد، محراب ها نیز به صورت درگاه بلند و به تبعیت از سردرها ساخته شده اند. در عمده مساجد ایران پس از اسلام گونه چفد سردر، ایوان و محراب مساجد معموال یکسان و نوع آنها (تند یا کند) متفاوت است. به طور کلی تکرار الگوهای مشترک در تزیینات، فرم و پالت و یا یکی از آنها در محراب و سردر را می توان یکی از شاخصه های بارز این سبک ها، در معماری مساجد بیان کرد.

کلیدواژه ها:

معماری اسلامی ، مسجد ، طاق و قوس ، گونه شناسی ، ایوان و محراب ، سبک شناسی معماری ایرانی