واکاوی روند تغییرپذیری زمانی و مکانی دهه های خشکسالی در ایران

مقدمه: موقعیت جغرافیایی و سرزمینی ایران و دور بودن از منابع رطوبتی، این کشور را به کمربندی خشک و نیمه خشک تبدیل نموده است. وقوع خشکی و خشکسالی پدیده ی ذاتی سرزمین ایران بوده است. خشکسالی وضعیتی گذرا و برگشت­ پذیر از اقلیم است که بسیاری به اشتباه آن را واقعه ای تصادفی و نادر می پندارند. این پدیده در تمامی مناطق اقلیمی می تواند رخ دهد به همین دلیل مشخصات آن در مناطق مختلف متفاوت است. در همین راستا هدف از این مطالعه بررسی پایش خشکسالی های ایران و رفتار حاکم بر آن ها در دهه های مختلف است.مواد و روش ها: این پژوهش با استفاده از روش های آماری و کمی انجام شد. برای انجام این پژوهش داده های بارش ۴۱۱ ایستگاه سینوپتیک، ۳۳۰۳ باران سنجی و ۵۴۶ ایستگاه کلیماتولوژی، طی باز بلن دمدت ۵۱ ساله۱۹۷۰ تا ۲۰۲۰ استخراج شده است. با استفاده از روش های معتبر ارزیابی، بهترین روش میان یابی، کریجینگ تشخیص داده شد. همچنین شبکه یا ماتریسی برای هر نقشه بارش روزانه ۴۲۶۰×۱۸۶۲۸ انتخاب شد. بدین ترتیب تعداد ۱۸۶۲۸ نقشه روزانه با ۳۰۴۵۹ یاخته شکل گرفت. ارزش یاخته ها برای نقشه های مذکور در مقیاس سالانه به صورت یک ماتریس ۵۱× ۳۰۴۵۹ تشکیل شد. این ماتریس مبنای محاسبات بعدی قرار گرفت. بعد از تشکیل پایگاه داده ای برای محاسبه شاخص خشکسالی از معادلات آماری وابسته با الگوریتم شاخص SPEI استفاده شده است. نهایتا برای ۵ دوره مختلف نقشه های مربوط با استفاده از نرم افزار GIS به پهنه ها­ی­ تر و خشک تبدیل و تحلیل گردید. برای بررسی نوسان دوره ها از آزمون تحلیل روند من- کندال استفاده شد.نتایج: نتایج حاصل از وضعیت خشکسالی طی پنج دهه ­ی مختلف بیانگر این است که به جز در دهه سوم (۱۹۹۱ تا ۲۰۰۰) در سایر دهه های دیگر خشکسالی در اکثر مناطق ایران حاکم بوده است. از طرف دیگر به سمت دهه های اخیر منتهی به ۲۰۲۰ شدت خشکسالی ها به ویژه در بخش های زاگرس میانی که همواره بعد از ناحیه خزری جز مناطق پربارش ایران بوده است به شدت زیاد شده است. دوره های پنجم و چهارم به ترتیب خشک ترین دوره ها در بین دوره های مورد بررسی بوده اند. به عبارت دیگر در دهه های اخیر خشکسالی ها در وسعت و نیز شدت بیشتری ظاهر شده اند. بررسی ها نشان داد که تمامی سطح کشور روند افزایشی خشکسالی را تجربه کرده است. این روند افزایشی در برخی نواحی مانند خوزستان شدیدتر بوده است. طولانی ترین نوسانات (۹ ساله) در بخشی از استان های سیستان و بلوچستان و زنجان به وقوع می پیوندد و غالب ترین نوسانات حاکم بر خشکسالی های ایران از نوع کوتاه مدت ۲ تا ۴ ساله بوده است. این وضعیت می تواند برای ایران که قطب تولیدی کشاورزی ایران همواره در امتداد کوه های زاگرس است بسیار نگران کننده است.بحث: خشکسالی و درجه رخداد آن مربوط به پهنه خاصی از کشور نیست و به تناوب تمامی بخش های کشور در معرض رخداد این پدیده تصادفی قرار خواهد گرفت. بنابراین در تمامی سطح کشور خشکسالی ها روند افزایشی داشته اند. کمترین روند افزایشی در قسمت هایی از مرکز و نواحی بیابانی، بخشی از سواحل جنوبی، بخشی از غرب، شمال غرب و نیز پهنه های کوچکی در شمال شرق دیده می شود. بالاترین روند افزایشی خشکسالی ها نیز در جنوب غرب کشور در استان خوزستان به چشم می خورد. در جنوب غرب، غرب، شمال شرق، بخشی از مرکز و قسمتی از استان های کرمان و سیستان و بلوچستان نیز روند افزایشی ۸/۰ – ۶/۰ داشته اند. ۶۷/۴۳ درصد از سطح کشور نیز روند ۴/۰ – ۲/۰ را تجربه می کند نتایج نهایی این مطالعه نشان دهنده ی وجود روند افزایشی خشکسالی ها در ۶۰ درصد از مساحت کشور است.

کلیدواژه ها:

شدت خشکسالی ، پایش ، خشکی ، بارش ، ایران