ارزیابی الزامات نهادی علم در تاریخ شیعی عصرصفویه

ارزیابی وضعیت علم در عصر صفویه می­تواند دریچه ­ای به دلایل ساختاری طلوع و غروب این عصر بگشاید. بر این اساس، سوال اصلی پژوهش آن است که کدام الزامات نهادی به تحقق وضعیت اولیه تاسیس علم در عصر صفویه انجامیده است؟ و کدام خصایص، در ادامه، امکان­های تداوم وضعیت علمی را مخدوش ساخته است؟ پژوهش حاضر بر این فرضیه که معرف­های علم در عصر صفویه گویای وضعیتی نسبتا استاندارد می­باشد، تمرکز کرده است اما در ادامه، چرایی ناپایداری این وضعیت را جستجو کرده است. یافته­ های پژوهش با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به اعتبار تحلیل کارکردی نظریه رابرت مرتن نشان می­دهد در حوزه شرایط درونی علم که نخستین آن عام­گرایی است، مستندات حاکی از تحقق نسبی اصل عینیت از طریق رهایی علم از پایگاه طبقاتی، ملیتی، قومیتی و زبانی است. استاندارد درونی دوم یعنی مالکیت جمعی نیز از منظر شکل­گیری اجتماعات علمی، و با دو مکانیسم ترجمه و انتقال یافته­های علمی ناهمزمان و همزمان، وضعیت نسبتا شایسته­ای را نمایش می­دهد. اصل سوم بیرونی نیز با نام بی­طرفی، از طریق تنوع رشته­های علمی، به اصل فراغت از ارزش منجر گردیده و از طریق تدارک بنیان­های عقلانی برای دین، به پرهیز نسبی از جهت­گیری تاییدی انجامیده است. از حیث شرط درونی چهارم یعنی شک سازمان­یافته نیز می­توان تشکیک­ها و نقدهای موجود میان اخباریون و اصولیون را نمونه شک روش­ شناختی در ساختار علمی این عصر دانست و شک اخباریون در خصوص عدم ­امکان دریافت اذن از شان زعامت مجتهدین توسط حکام را گواهی بر شک نهادی در این عصر تلقی نمود.هر چند بخش دیگر یافته­ ها، گویای ناپایداری استاندادهای علم در عصر صفویه است؛ زیرا عموما با پایان حکمرانی شاه ­طهماسب و با انحصارگرایی علوم نقلی نسبت به علوم عقلی، غلبه  اخباری­گری بر سایر جریان­های فکری، تحاشی فلسفه و رویکردهای بینارشته ­ای از سوی بخشی از فقها، فروکاستن کلیت علم به معارف دینی، بی­مهری نسبت به صنعت چاپ، عدم عبور از مدرسه به آکادمی، قلت کتابخانه­ ها، خرافه­ گرایی، تنیدگی روزافزون منافع علما و حکام و تعصب نسبت به هر گزاره غیرشیعی در علم، استاندادهای علم استمرار نیافت و بازگشت به رکود علمی در ایران عصر صفوی مشاهده گردید.

کلیدواژه ها:

علم ، عام گرایی ، اشتراک ، بی طرفی ، شک سازمان یافته ، صفویه ، ایران