مروری بر ردپای تاب آوری در مطالعات مخاطرات طبیعی در ایران

مقدمه مروری بر مخاطرات طبیعی رخ داده در ایران، بیانگر این واقعیت است که این کشور همواره به دلیل داشتن ساختارهای مکانی-فضایی ویژه، بحران های طبیعی زیادی را متحمل شده و یکی از آسیب پذیرترین نقاط جهان در برابر مخاطرات محیطی بوده است. هدف از این پژوهش، مروری بر ردپای مطالعات تاب آوری مخاطرات طبیعی، ازجمله سیل، خشکسالی و تخریب اراضی (پژوهش های تک مخاطره) و مطالعات در مورد ترکیبی از این مخاطرات (پژوهش های ترکیبی) به وقوع پیوسته در مناطق مختلف ایران است.   مواد و روش ها این مطالعه با استفاده از یک روش شناسی مفهومی و به کارگیری تحلیل نظام مند پژوهش های مرتبط انجام شده در کشور در قالب مقالات، رساله ها و پایان نامه های درج شده در پایگاه های اطلاعاتی مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (اس ای دی)، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (ایرانداک)، بانک اطلاعات نشریات کشور (مگیران)، مرجع دانش (سیویلیکا) و گوگل اسکالر انجام شد. در مطالعات قبلی، غالبا مفهوم تاب آوری را در یک چارچوب تحلیلی شناخته شده (تجزیه و تحلیل مفهوم) بررسی کرده اند، اما در این پژوهش با استفاده از تحلیل مفهومی که روشی برای بازنمایی دانش مفهومی و تجزیه وتحلیل داده ها است و به طور معمول برای روشن کردن معانی و گسترش تعاریف عملیاتی، از طریق در نظر گرفتن شواهد از چندین رشته به کار می رود، داده ها به صورت موضوعی تحلیل شدند. به کارگیری این چارچوب روش شناختی شناخته شده، رویکرد عینی تری را برای شفاف سازی مفاهیم، ممکن می سازد و به تفاوت های کاربرد تاب آوری در رشته های علمی گوناگون می پردازد.   نتایج و بحث اولین مطالعات صورت گرفته در زمینه تاب آوری در ایران، در غالب پایان نامه در سال ۱۳۶۷ در دانشگاه تربیت مدرس و در غالب مقاله نیز در سال ۱۳۸۴ در مجله پژوهشی حکیم صورت پذیرفته است، اما مطالعات تاب آوری در زمینه مخاطرات طبیعی، به خصوص در مناطق روستایی، از عمر کوتاهی برخوردار هستند؛ به گونه ای که آغاز نتایج به دست آمده از این مطالعات در ایران، از ابتدای دهه ۱۳۹۰ هجری شمسی است. بر اساس ملاک های ورود و خروج، پس از پالایش علمی تعداد ۱۷۴۲ سند علمی، ۵۷ مقاله و پایان نامه وارد فرایند بررسی شد که بیشترین فراوانی مربوط به پایگاه اطلاعاتی گوگل اسکالر و کمترین فراوانی مربوط به پایگاه اطلاعاتی اس ای دی بود. بیشترین و کمترین مطالعات صورت گرفته به ترتیب در سال ۱۳۹۶ (۱۲پژوهش) و سال های ۱۳۹۱، ۱۴۰۰ و ۱۴۰۲ (هرکدام یک پژوهش) بود. داده های اغلب پژوهش های مورد مطالعه به ترتیب با استفاده از آزمون های آماری از طریق نرم افزارهای SPSS، PLS و AMOS، فنون آماری رتبه بندی یا تحلیل سلسله مراتبی و نهایتا سنجش از دور مورد تحلیل قرار گرفته بود. برای زمین مرجع نمودن داده ها و نمایش فضایی جهت پهنه بندی در حوزه های موردمطالعه و همچنین اولویت بندی آنها، از نرم افزار ArcGIS بهره گیری شده بود. همچنین، بیشترین مطالعات صورت گرفته در زمینه تاب آوری، در حیطه خشکسالی (با ۳۶.۸ درصد فراوانی) و کمترین مطالعات صورت گرفته در حیطه مطالعات تخریب اراضی (۱۰.۵ درصد فراوانی) بود.   نتیجه گیری نتایج به دست آمده حاکی از آن است که در پژوهش های صورت گرفته در حیطه سیل، بعد اجتماعی (۲۹.۴ درصد فراوانی)، بیشترین و بعد نهادی (۲۰.۶ درصد فراوانی)، از کمترین توجه برخوردار بودند. در حیطه خشکسالی، بعد اقتصادی (۳۵.۴ درصد) و بعد نهادی (۱۶.۷ درصد)، به ترتیب از بیشترین و کمترین توجه در پژوهش های صورت گرفته در این حیطه برخوردار بودند. در پژوهش های صورت گرفته در حیطه تخریب اراضی، بعد کالبدی (۳۳.۴ درصد)، بیشترین اهمیت و سایر ابعاد نیز هرکدام با ۲۲.۲ درصد فراوانی، به این موضوع توجه داشتند. در حیطه پژوهش های ترکیبی نیز بعد کالبدی (۳۰.۸ درصد) بیشترین و بعد اجتماعی (۲۰.۵ درصد) توجه را به خود اختصاص داده اند که این نتایج با شناسایی مولفه های مهم تاب آوری جامعه در برابر مخاطرات طبیعی، می تواند امکان بهبود مدیریت بحران، کاهش آسیب ها و برنامه ریزی اثربخش پروژه های توسعه و آموزشی در سطح کشور را فراهم کند.

کلیدواژه ها:

آسیب پذیری ، بحران های طبیعی ، محیط زیست ، مدیریت بحران ، مناطق روستایی