بررسی عوامل موثر بر عدم مشارکت پایدار جوامع روستایی در طرح های بیابان زدایی (مطالعه موردی: شهرستان گرمسار)

چکیده مبسوطمقدمه: محیط پیرامون انسان به دلیل مسائلی مانند توسعه صنعتی، پیشرفت تکنولوژی، رشد جمعیت و استخراج ناپایدار منابع تجدیدناپذیر، تغییرات قابل توجهی را تجربه کرده است. در میان منابع طبیعی تجدیدپذیر، جنگل ها همیشه نقش حیاتی ایفا کرده اند و از طریق فعالیت های انسانی و بهره برداری بی رویه، به ویژه جوامع جنگل نشین را تحت تاثیر قرار داده اند و تخریب قابل توجهی را متحمل شده اند. مدیریت منابع طبیعی شامل هماهنگی تعاملات انسان با محیط طبیعی است. این شامل تخریب زمین در اثر عوامل مختلفی مانند فرسایش بادی و آبی، تخریب پوشش گیاهی و کاهش منابع آب است. هدف از این پژوهش شناسایی معیارها و شاخص های موثر بر عدم مشارکت پایدار جوامع روستایی در طرح های بیابان زدایی، اولویت بندی این معیارها و شاخص ها بر اساس نظر کارشناسان و ارائه راهکارهایی برای افزایش مشارکت ذی نفعان محلی است.مواد و روش ها: گرمسار که در غرب استان سمنان قرار دارد، یکی از هشت شهرستان آن است. جوامع این پژوهش، روستاهای غیاث آباد، شورقاضی و محسن آباد از توابع شهرستان گرمسار هستند، که دارای طرح بیابان زدایی هستند. عوامل متعددی بر عدم مشارکت مردمی در طرح های بیابان زدایی دخالت دارند، که این عوامل قابل طبقه بندی در قالب معیارها و شاخص های مربوطه اند. این عوامل مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای، پرسش از کارشناسان منطقه مشخص گردیده و طبقه بندی می­شوند. به منظور اولویت بندی معیارها و شاخص های موثر در عدم مشارکت مردمی در طرح های بیابان زدایی، به ترتیب از پرسش نامه های مرتبط با فرآیند تحلیل سلسله مراتبی و نیز پرسشنامه با طیف لیکرت به عنوان ابزار اندازه گیری استفاده گردید. همچنین، پیش از اولویت بندی معیارها شاخص های مربوطه، روایی پرسش نامه به تایید خبرگان رسید. در این پژوهش از کارشناسان ادارات جنگلداری، آبخیزداری، مرتع و بیابان، استعدادیابی اراضی و برخی از کارشناسان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان و کارشناسان اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان گرمسار با سابقه بالای ۱۵ سال نظرسنجی صورت گرفت. پس از تکمیل پرسشنامه های تحلیل سلسله مراتبی توسط ۳۰ نفر از کارشناسان خبره، از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی برای اولویت بندی معیارهای موثر بر عدم مشارکت مردم در طرح های بیابان زدایی استفاده شد. در نهایت، از آزمون فریدمن برای اولویت بندی شاخص ها و تعیین اهمیت نسبی آنها بر عدم مشارکت مردم در طرح های بیابانزدایی استفاده شد.نتایج و بحث: طبق نتایج، معیار آموزشی، مهم ترین معیار عدم مشارکت مردمی در طرح های بیابان زدایی از دیدگاه کارشناسان (۴۸/۰) می باشد و معیارهای برنامه ریزی (۲۹/۰)، اقتصادی (۱۳/۰) و اجتماعی (۰۷/۰) در مراحل بعدی اولویت قرار دارند. از دیدگاه کارشناسان، شاخص «عدم استفاده از گروه های مروج محلی» با میانگین رتبه ۷۲/۱۱، بیشترین اولویت نسبی و شاخص «عدم اعتماد به نتایج پروژه ها» با میانگین رتبه ۱۵/۶، کمترین اولویت نسبی را در عدم مشارکت مردم در طرح های بیابان زدایی منطقه دارد. با توجه به یافته های مربوط به موانع مشارکت در روستای غیاث آباد، شاخص «عدم استفاده از گروه های مروج محلی» با رتبه ۷۳/۱۰ در اولویت اول قرار گرفت. در مورد روستای محسن آباد نیز شاخص «نقش ضعیف رسانه های محلی در پیشبرد طرح های بیابان زدایی و تشویق مشارکت جامعه» با رتبه ۵۰/۱۰، بالاترین اولویت را به خود اختصاص داده است. همچنین یافته های روستای شور قاضی نشان می دهد، که شاخص «پایین بودن سطح سواد در جامعه محلی» با رتبه ۸۸/۹ نگرانی اصلی است.نتیجه گیری: به طور کلی، اجرای موفقیت آمیز پروژه های بیابان زدایی به شدت متکی بر دستیابی به حداکثر مشارکت ساکنان محلی در مراحل اجرا و نگهداری است. این پژوهش با هدف شناسایی عوامل موثر بر عدم مشارکت روستاییان در طرح های بیابان زدایی انجام شد. در نتیجه کارشناسان بر اهمیت آموزش و افزایش آگاهی عمومی برای افزایش مشارکت تاکید دارند. ویدئوهای آموزشی مرتبط و همچنین بازدید از پروژه های موفق در سایر مناطق با همراهی ریش سفیدان و اعضای شورای روستا و به اشتراک گذاشتن تجربیات و مشاهدات میدانی خود با اهالی روستا باعث افزایش دانش و آگاهی آنان در مورد ظرفیت های اشتغال در این پروژه ها می شود. علاوه بر این، چنین ابتکاراتی به کاهش اثرات نامطلوب سیل، طوفان های گرد و غبار و خشکسالی کمک خواهد کرد و در نتیجه رفاه کلی ساکنان را بهبود می بخشد.

کلیدواژه ها:

بیابان زایی ، AHP ، شاخص ، فریدمن ، مشارکت