نشانه شناسی فرهنگی متن آیین های ملی و مذهبی در تاریخ بیهقی بر اساس نظریه «خود و دیگری» یوری لوتمان

در اوخر قرن بیستم، یوری لوتمان و همفکران او در مکتب مسکو- تارتو نظریه ای را در نشانه شناسی فرهنگی پدیدآوردند که بر پایه توسعه الگوی زبان شناختی در حوزه نشانه های غیرزبانی و دستاوردهای ساختارگرایی قرار داشت (ر.ک: احمدی، ۱۳۹۰: ۱۲۸). لوتمان در بررسی انواع نظام های نشانه ای، به وجود و کارکرد دو نظام الگوساز اشاره می کند. او عقیده دارد که انسان حتی در ابتدایی ترین مراحل زندگی، سازکار هنجارها و ویژگی های دنیای پیرامون خویش را از طریق الگوی زبان درک و دریافت می کند. از این رو او زبان را الگوی الگوساز نخستین می نامد. سپس با مطالعه اسطوره ها، فرهنگ عامه، سینما و موسیقی، نتیجه می گیرد که مجموعه ای از این متن ها، الگویی از دنیای پیرامون ما را ارائه می دهند که بازگوکننده فرهنگ یک دوره معین هستند. لوتمان این نظام نشانه ای را، نظام الگوساز ثانویه می نامد (ر.ک: Lutman,۱۹۹۰: ۱۹-۲۴). بر اساس این منطق، زبان طبیعی در ابتدا با واقعیت، نظام الگوساز اولیه است و نظام الگوساز ثانویه در حکم زبان توصیف، به همه دیگر زبان های هنر و در مفهومی گسترده تر، به همه دیگر زبان های فرهنگ (اسطوره، مذهب، هنجارهای رفتاری و ... ) مرتبط است (توروپ، ۱۳۹۰ ب: ۱۹). با تکیه بر این رهیافت، رفته رفته مطالعات نشانه شناختی متون عینی، نظیر تابلوهای نقاشی، تصاویر، عکس ها و آثار سینمایی و ادبی قوت می یابند و نشانه شناسان، درمی یابند که «کلیت فرهنگی یک جامعه، نظام نشانه ای مخصوص به خود دارد که مردمان آن فرهنگ، از طریق آن با یکدیگر ارتباط برقرار می کنند» (توروپ، ۱۳۹۰الف : ۲۱۳). مفهوم سپهر نشانه ای لوتمان شامل متن، فضا و فرهنگ است که همراه با تعامل زبانی و ترجمه فرهنگی درون ۱۳ گذر زمان تغییرات فرهنگی را سبب می شود (Parasecoli, ۲۰۱۱: ۶۵۳ & Calwell, ۲۰۰۴:۱۸). سپهر نشانه ای از منظر تروپ سبب انتقال فرهنگ ها از نظام نشانه ای بیرون از فضا به داخل آن نظام می شوند.Torop, ۲۰۰۲/b: ۸۰۳)). در این رویکرد فرهنگ ها در تعامل با فرهنگ دیگری قرار دارند و آن را با بیرون از فرهنگ تفسیر می کنند و به مثابه خود یا دیگری می شناسند. می توان گفت: چگونگی بازنمایی خود و دیگری همواره در کانون توجه پژوهشگران حوزه های مطالعاتی نشانه شناسی و گاه تحلیل گفتمان بوده است.