راهکار اقتصاد اسلامی برای برون رفت از مشکل ناترازی صندوق های بازنشستگی

اسلام، تامین اجتماعی را یکی از وظایف اصلی جامعه با محوریت حکومت دانسته که به پیروی از آن، در ماده ۲۹ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز تصریح و تاکید شده است. سازوکارهایی که برای تحقق اهداف نظام تامین اجتماعی در جوامع مختلف ازجمله ایران در نظر گرفته شده، عمدتا متکی بر نظام بیمه ای و در قالب سازمان های بیمه گر و صندوق های بازنشستگی است. این صندوق ها با گرفتن حق بیمه، تعهداتی را برعهده می گیرند که مستلزم پرداخت به افراد مشخص در دوره های معین است. کارآمدی صندوق های بازنشستگی در گرو تعادل پایدار بین منابع مالی و مصارف آنهاست که در دهه های اخیر با چالش جدی ناترازی مالی روبه رو هستند. برای برون رفت از مشکلات مالی صندوق های بازنشستگی، اصلاحات در دو قالب پارامتریک و ساختاری مورد توجه کشورها و سازمان های بین المللی قرار گرفته که مهم ترین آن اصلاحات در قسمت ساختاری، لایه بندی و ارائه خدمات تامین اجتماعی در لایه های مختلف است تا از فشار مالی بر صندوق ها کاسته شود. مسئله اصلی، چگونگی لایه بندی است که بتواند مشکلات نظام تامین اجتماعی به ویژه ناترازی صندوق های بازنشستگی را به صورت بنیادی برطرف نماید. در این تحقیق، با توجه به مشکل ناترازی صندوق های بازنشستگی در ایران و علل آن ازجمله عدم توجه به کارکردهای تامین اجتماعی در اسلام، نوعی از لایه بندی براساس مبانی اسلامی بررسی می شود تا معطوف به همه کارکردهای تامین اجتماعی در اسلام باشد و از خلط آنها در عمل جلوگیری کند. روش آخرین وضعیت مالی صندوق های بازنشستگی در ایران براساس جدیدترین داده های موجود در منابع معتبر و ریشه یابی آن، توصیف و تحلیل شده است. سپس، برای برون رفت از مشکل ناترازی مالی صندوق ها، راه حل لایه بندی خدمات تامین اجتماعی براساس متون و دیدگاه های اسلامی با محوریت دیدگاه شهید سیدمحمدباقر صدرe بررسی گردیده که یک بحث جدید است و کمتر به آن پرداخته شده است. لایه بندی خدمات تامین اجتماعی در پنج لایه تمهیدی، تضمینی، ترمیمی، تامینی و تکمیلی به منظور استفاده از تمام ظرفیت و کارکردهای نظام تامین اجتماعی در اسلام، از نوآوری های این تحقیق است که برای کاستن از بار مالی صندوق های بازنشستگی و کاهش وابستگی آنها به بودجه دولت و همچنین تضمین رفاه مستمری بگیران بسیار موثر خواهد بود.   نتایج نتایج تحقیق حاکی از آن است که مهم ترین اصلاحات ساختاری در چارچوب اقتصاد اسلامی، لایه بندی خدمات تامین اجتماعی در قالب پنج لایه تمهیدی، تضمینی، ترمیمی، تامینی و تکمیلی است تا موارد حمایتی از موارد بیمه ای در نظام تامین اجتماعی تفکیک شود. موارد بیمه ای که مختص افراد متمول و پردرآمد است، ازطریق طرح های بیمه ای (DC) و طرح های سرمایه گذاری تامین مالی می شود و موارد حمایتی که مختص افراد فاقد درآمد و کم درآمد است، ازطریق منابع مردمی، عمومی و دولتی تامین مالی می گردد. با این اصلاحات، کارکردهای حمایتی و غیرحمایتی نظام تامین اجتماعی در عمل از یکدیگر تفکیک می شود تا مشمولان هر حوزه، متولیان و منابع مالی مختص خود را داشته باشد. مشمولان کارکرد حمایتی نظام تامین اجتماعی، در لایه های تضمینی و ترمیمی به صورت کامل و از هر نظر تامین می شوند و مشمولان کارکرد بیمه ای نظام تامین اجتماعی، در لایه های تامینی و تکمیلی تامین می شوند. در لایه تمهیدی، زیرساخت ها و زمینه های رفاهی برای همه افراد جامعه فراهم می شود تا مشمولان کارکرد حمایتی در یک روند نزولی به حداقل ممکن کاهش یابند. درنتیجه این اصلاحات، فشار مالی بر صندوق های بازنشستگی کاهش یافته و به تدریج ناترازی آنها برطرف می شود.   بحث و نتیجه گیری نسبت پشتیبانی پائین (متوسط صندوق ها، حدود ۳)،  نرخ جایگزینی بالا (متوسط صندوق ها، بالای ۸۰)، بالا بودن نسبت مصارف به منابع (متوسط صندوق ها، حدود ۱۵۰) و افزایشی بودن نسبت تعهدات به دارایی ها نشان می دهد اغلب صندوق های بازنشستگی در ایران، یا دچار ناترازی مالی و یا در معرض آن هستند. این موضوع، ضمن دلالت بر ناتوانی صندوق ها در انجام تعهدات و وابستگی آنها به بودجه دولت، حکایت از به خطر افتادن رفاه مستمری بگیران و سالمندان دارد. در حال حاضر، با وجود بهره مندی صندوق های بازنشستگی از منابع و اعتبارات بودجه عمومی کشور، سطح کفایت مزایا در این صندوق ها به نسبت پایین است که چالش دیگری برای آنها محسوب می شود. در افق بلندمدت که طبق برآوردها، ذخایر صندوق ها صفر می شود و تعهدات بدون پشتوانه آنها پیوسته افزایش می یابد، سطح مزایا به شدت تنزل می کند و رفاه مستمری بگیران به خطر می افتد. علل مختلف جمعیتی، ساختاری و مدیریتی در این موضوع دخالت دارند که مهمترین آنها، عدم توجه به کارکردهای متفاوت تامین اجتماعی و ابزارها و راهکارهای اختصاصی هر کدام و خلط بین آنهاست که بار مالی سنگین و اغلب بدون پشتوانه را بر صندوق های بازنشستگی تحمیل می کند. ضروری ترین اصلاحات در زمینه ساختاری، لایه بندی خدمات تامین اجتماعی است که در چند دهه اخیر موردتوجه و تاکید کشورها و نهادهای بین المللی نیز واقع شده و لایه بندی هایی صورت گرفته است. لایه بندی ها باید معطوف به سه کارکرد اصلی تامین اجتماعی یعنی کارکرد حمایتی، کارکرد پوشش مخاطرات و کارکرد تامین معاش دوران بازنشستگی باشد تا با شناسایی ابزارها و راهکارهای مناسب هرکدام و تفکیک آنها از یکدیگر، هرکدام از صندوق های بازنشستگی در کارکرد اصلی خود متمرکز شود و بار مالی اضافی را تحمل نکند. لایه بندی خدمات تامین اجتماعی در اسلام که متناسب با کارکردهای متفاوت تامین اجتماعی با ابزارها و راهکارهای مختص هرکدام باشد، بهتر است در قالب پنج لایه تمهیدی، تضمینی، ترمیمی، تامینی و تکمیلی صورت گیرد. لایه تمهیدی، نوعی کارکرد حمایتی برای تمام اقشار جامعه دارد تا فرصت کار و تلاش و کسب درآمد برای همه فراهم شود و فقر در جامعه به حداقل ممکن کاهش یابد. لایه های تضمینی و ترمیمی، به کارکرد حمایتی تامین اجتماعی با ابزارها و راهکارهای اختصاصی آنها می پردازد و تمام نیازهای معیشتی، پوشش مخاطرات و تامین دوران سالمندی را برای اقشار متوسط به پایین جامعه پوشش می دهد که فاقد درآمد یا کم درآمد هستند. در لایه های تامینی و تکمیلی، کارکردهای پوشش مخاطرات و تامین دوران سالمندی برای اقشار متوسط به بالای جامعه دنبال می شود. با اجرای لایه بندی یادشده، کارکردهای سه گانه تامین اجتماعی با ابزارها، راهکارها، متولیان و منابع مالی مختص خود از یکدیگر تفکیک شده و خلط های موجود در نظام تامین اجتماعی از بین می رود که درنتیجه آن، دولت و صندوق های بازنشستگی ضمن این که هرکدام حوزه مسئولیت خود را بازشناخته و از تداخل کاری و وابستگی های مالی به یکدیگر رهایی می یابند، مجموعه های تحت پوشش خود را به صورت کامل تامین می کند و رفاه هیچ قشری به خطر نمی افتد.

کلیدواژه ها:

صندوق های بازنشستگی ، بیمه ، مالیات ، لایه بندی خدمات تامین اجتماعی ، اقتصاد اسلامی