بررسی اثرات زوال بر تغییرات کمی و کیفی ساختار درختچه ارژن (زاگرس مرکزی، استان لرستان)

مقدمه و هدف: بررسی الگوی مکانی درختان جنگلی برای بررسی ساختار و پویایی جوامع گیاهی ضروری است، به همین دلیل بوم­شناسان در سال­های اخیر روش­های مختلفی برای بررسی الگوی مکانی در جوامع جنگلی توسعه داده­اند. آشفتگی یکی از عوامل اصلی پویایی بوم سازگان های جنگلی است که در عین حال می­تواند در تخریب و تغییر وضعیت جنگل­ها نیز نقش چشمگیری داشته باشد. در این بین زوال درختان و درختچه­ها یکی از مهم­ترین آشفتگی­هایی است که در سال­های اخیر در جنگل­های زاگرس رخ داده است. این پدیده چند­بعدی و پیچیده تحت تاثیر عوامل زنده و غیر­زنده قرار داشته و از خشک­شدن بخش کوچکی از تاج درختان تا مرگ کامل آنها را شامل می­شود و می­تواند باعث تغییراتی در ساختار و ترکیب بوم سازگان های جنگلی شود، این امر بستگی به عامل ایجاد اختلال و شدت آن دارد. درختچه ارژن Amygdalus lycioides Spachs گونه­ ای، با ارزش­های بالای ژنتیکی، بوم­شناختی و اقتصادی است که به دلیل سازگاری با شرایط سخت رویشگاهی، گونه مناسبی برای جنگلکاری­ها و احیای جنگل­های مخروبه در استان لرستان محسوب می­شود. با این حال این گونه نیز در سال­های اخیر دچار زوال و خشکیدگی شده است و هر روز بر شدت آن افزوده می­شود. با توجه به اهمیت عناصر ساختاری جنگل­ در مدیریت توده­های جنگلی و نظر به حساسیت و ارزش گونه ارژن در جنگل­های استان لرستان، بررسی ساختار توده­های آن با استفاده از شاخص­های ساختاری می­تواند به احیا رویشگاه­های زوال­یافته این گونه کمک کند. بنابراین هدف از این پژوهش بررسی و شناسایی تاثیرات پدیده زوال بر مولفه­های ساختاری درختچه ارژن به­عنوان یکی از گونه­های مهم در سه منطقه از استان لرستان است.مواد و روش­ها: پس از بررسی­های اولیه میدانی سه منطقه گایکان، دادآباد و ریمله به­عنوان رویشگاه­های مهم ارژن در استان لرستان انتخاب شدند. برای برداشت داده­های میدانی در هر منطقه، پنج قطعه­نمونه یک ­هکتاری مستقر و در هر قطعه­نمونه با روش آماربرداری صد­در­صد مختصات تمامی درختان ثبت شد. همچنین درصد خشکیدگی درختان بر اساس آثار و علائم خشکیدگی در چهار طبقه خشکیدگی یک (کمتر از ۵ درصد)، دو (۵ تا ۳۳ درصد)، سه (۳۴ تا ۶۶ درصد) و چهار (بیشتر از ۶۶ درصد) برآورد شد. سپس مشخصات مهم ساختاری آنها از جمله قطر برابرسینه، ارتفاع کل درختان، ارتفاع تاج و دو قطر بزرگ و کوچک تاج اندازه­گیری شدند. برای تعیین وضعیت ساختاری درختان از شاخص­های زاویه یکنواخت، میانگین جهت، آمیختگی، چیرگی ابعاد و تمایز استفاده شد. کمی ­سازی و محاسبه شاخص­ های ساختار با استفاده از نرم افزارCrancod ver ۱.۳  انجام شد.یافته­ها: در این پژوهش درصد خشکیدگی درختچه­ها در هر قطعه نمونه ثبت و میانگین درصد خشکیدگی هر منطقه محاسبه شد. براساس نتایج بیشترین خشکیدگی (بیش از ۶۶ درصد) و کمترین خشکیدگی (کمتر از پنج درصد) به ترتیب در مناطق گایکان (۴/۳۶ درصد) و دادآباد (۲۹/۴ درصد) مشاهده شد. نتایج شاخص­های میانگین جهت و زاویه یکنواخت نشان داد الگوی پراکنش درختچه­های ارژن قبل از وقوع زوال در هر سه منطقه تصادفی بوده است، در­حالی­که پس از رخ­دادن زوال، الگوی پراکنش ارژن میل به کپه­ای­شدن داشته است. بر اساس نتایج شاخص آمیختگی نیز، گونه ارژن در منطقه گایکان کمترین آمیختگی و در منطقه ریمله آمیختگی متوسطی دارد. از نظر شاخص­های چیرگی، نتایج نشان دادند که گونه ارژن قبل و بعد از وقوع زوال نسبت به همسایگانش چیره بوده و شاخص تمایز نیز بیانگر تفاوت زیاد تاج این گونه با سایر گونه­ها بود.نتیجه­گیری کلی: بر اساس نتایج، شدت­های مختلف زوال در سه منطقه موردبررسی بر تنوع ساختاری توده­های ارژن اثر معنی­داری داشته و سبب بروز تاثیرات منفی و کاهش پیچیدگی در ساختار توده­های ارژن شد. آمیختگی گونه­ای تحت تاثیر الگوی مکانی درختان قرار دارد و گونه­هایی که دارای الگوی کپه­ای هستند دارای آمیختگی کمی با دیگر گونه­ها هستند. مهمترین دلایل وجود الگوی کپه­ای پایه­های ارژن در سه منطقه را می­توان ویژگی­های گونه، ارتباط بین گونه­های همسایه و محیط ناهمگن، شیوه تجدید حیات و تخریب شدید دانست. از نظر شاخص تنوع ابعاد نیز با توجه به حضور گسترده ارژن در سه منطقه موردبررسی ، چیرگی ابعاد تاج این گونه نسبت به سایر گونه­ها قابل توجیح است. این نتایج می­تواند برای شناخت روابط موجود بین گونه­های مختلف بکار رفته و به عنوان  پیش­نیازی برای مدیریت بهتر بوم­سازگان مورد استفاده قرار گیرد. به منظور مدیریت بهینه این جنگل ها، باید عوامل تشدیدکننده خشکیدگی شناسایی و دخالت های انسانی و تخریب­های جنگل کنترل شوند،  همچنین در صورت حفاظت از این رویشگاه­ها می­توان امیدوار بود که وضعیت آنها به حالت مطلوب سوق داده شود.

کلیدواژه ها:

الگوی پراکنش مکانی ، تنوع گونه ای ، تنوع ابعاد ، خشکیدگی ، زاگرس