اثر حریق بوته زار بر میزان و نوع تغییرات پوشش گیاهی در مراتع تابستانه فراکش استان لرستان

سابقه و هدف: آتش سوزی یکی از پدیده های مخرب عرصه های طبیعی است که هر ساله بخش وسیعی از جنگل ها و مراتع را با اثرهای کمی و کیفی دربرمی گیرد. یکی از مهمترین تبعات آن، تاثیر منفی در حفاظت خاک حداقل در کوتاه مدت است. میانگین سطح حریق سالانه در جنگل های جهان، چهار میلیون کیلومتر مربع تخمین زده شده است و این آتش سوزی ها به نابودی پوشش گیاهی، گرم شدن کره زمین، آلودگی هوا، نابودی تنوع زیست محیطی و تشدید پدیده بیابان زایی می انجامد.مواد و روش ها: با توجه به اهمیت موضوع، برای تعیین اثرهای آتش بر پوشش سطح خاک، گون زار فراکش در استان لرستان طی سالهای ۱۳۹۷، ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ بررسی شد. این سایت با مختصات جغرافیایی ۳۳ درجه و ۲۹ دقیقه و ۳۳ ثانیه تا ۳۳ درجه و ۳۰ دقیقه و ۱۲ ثانیه عرض شمالی و ۴۸ درجه و ۳۸ دقیقه و ۵۷ ثانیه تا ۴۸ درجه و ۴۰ دقیقه و ۵۶ ثانیه طول شرقی و به مساحت ۵۰۰ هکتار، با ارتفاع متوسط ۲۰۵۰ متر از سطح دریا واقع شده است. جامعه آماری در این پژوهش، مشتمل بر ۴ عدد ترانسکت ۲۰۰ متری با ۱۰ پلات ۱ مترمربعی با فاصله ۲۰ متر بر روی آن و تعداد کل ۴۰ پلات در منطقه تیمار و تکرار آن عینا در عرصه شاهد می باشد. با احتساب ۲ تیمار و ۳ تکرار، در نهایت ۲۴۰ پلات مطالعه شد. در این پلاتها تاج پوشش با تصویر عمودی گونه بر روی زمین، مقادیر خاک لخت، لاشبرگ و سنگ و سنگریزه با درصد اشغال شده از سطح پلات، وضعیت مرتع با روش چهارفاکتوره پیشنهادی پارکر (مناسب با مراتع مناطق نیمه خشک) و گرایش وضعیت با استفاده از روش امتیاز دهی به چگونگی وضعیت خاک و پوشش گیاهی با جمع جبری امتیازات کسب شده تعیین گردید. سپس با استفاده از آزمون T مقایسات زوجی و مقایسه میانگین داده های چند متغیره با استفاده از آزمون یکطرفه (ANOVA) آنالیز و روش مقایسهDuncan  انجام شد.نتایج و یافته ها: مقایسات میانگین مقادیر تاج پوشش گیاهی، لاشبرگ و خاک لخت در عرصه های شاهد و آتش سوزی نشان داد در سطح ۱% اختلاف معنی داری وجود دارد (P≤ ۰.۰۱). در اثر حریق، پوشش گیاهی و لاشبرگ در عرصه سوخته به طور قابل ملاحظه ای کاهش و درصد خاک لخت افزایش یافته است. این اثر آنقدر شدید است که مجموع تاج پوشش گیاهان را از ۵۲/۵۴ به ۴۱/۴۴ کاهش داده و با بیش از ۱۰ درصد نزول تاج پوشش زنده باعث وجود شیب منفی در عرصه سوخته نسبت به عرصه شاهد تا ۹ سال پس از رخداد حریق در رویشگاه شده است. آتش سوزی با کاهش بوته ها و افزایش گندمیان باعث شد، تیپ از Astragalus adscendens – Daphne mucronata – Agropyron trichophorum به Agropyron trichophorum- Annual grasses تغییر یابد. در واقع آتش سوزی در گراسلند های مراتع ییلاقی و بوته زارها به نفع گندمیان تمام می شود. هرچند، نمی توان نقش گیاهان همراه در بوته زارها را نادیده گرفت. نتایج بیان می کنند که آتش باعث افزایش خاک لخت و افزایش فرسایش می شود. این تخریب با سازوکار تغییرات کمی، مانند کاهش تاج پوشش، لاشبرگ و مالچ طبیعی و تغییرات کیفی از قبیل تغییرات ترکیب گیاهی، فرم رویشی، حجم گیاهان متاثر از تغییر فرماسیون، تغییر ساختار طبقات سنی گیاهان، تغییرات بانک بذر خاک، تغییر در فنولوژی، تغییر رنگ خاک و تغییرات حرارتی و رطوبتی آن می شود. در مجموع با تغییر تیپ گیاهی باعث افزایش سرعت هدررفت خاک از طریق اثرگذاری بر مراحل فرسایش خاک می شود.نتیجه گیری: با در نظر گرفتن مجموع شرایط موجود حاکم بر وضعیت مناطق سوخته، اجرای قرق های کوتاه مدت و میان مدت، تعیین میزان دام گذاری مناسب و بذرپاشی و کپه کاری با گونه های مرتعی مقاوم به آتش سوزی و سازگار با شرایط اقلیمی در عرصه سوخته را می توان راهکاری مناسب برای کمک به حفظ و احیاء پوشش گیاهی و جلوگیری از فرسایش پس از وقوع آتش سوزی در نظر گرفت. درنهایت با توجه به نحوه مالکیت اغلب مشاعی در عرصه های طبیعی ایران و نبود برنامه منسجم برای احیای مناطق سوخته، موکدا آتش سوزی حتی به شکل کنترل شده در این عرصه ها توصیه نمی شود.

کلیدواژه ها:

آتش سوزی ، منابع طبیعی ، وضعیت ، خاک ، گرایش ، فرسایش