بررسی مقایسه ای نحوه و میزان خسارت سرخرطومی Curculio glandium و پروانه بذرخوار بلوط Cydia fagiglandana در جنگلهای ارسباران

جنگلهای ارسباران یکی از مهمترین رویشگاههای جنگلی است که در ناحیه شمال غرب کشور واقع شده است. تراکم درختان بلوط سیاه (Quercus macrantheraFish &Meyer)وبلوط سفید (Q. petraeaL.) در این مناطق بالا بوده و در مقایسه با درختان ممرز در مرتبه ی دوم قرار دارد. در میان آفات بلوط گونه های بذرخوار از اهمیت ویژه ای برخوردارند، زیرا این آفات با حمله به درختان بلوط و صدمه رساندن به بذرهای تولید شده، ضمن از بین بردن آنها باعث اختلال در تجدید حیات شده و زادآوری طبیعی جنگلهای بلوط را با مشکل مواجه می سازند (قهرمانی، ۱۳۷۴). از مهمترین آفات بذرخوار سرخرطومی .Curculio glandium Marsh است که لاروهای آن با تغذیه از محتویات داخلی بذر موجب از بین بردن بذر بلوط و در بیشتر موارد جنین بذر می گردند. خسارت آفت در جنگلهای ارسباران به حدی است که همه ساله موجب آلودگی بخش زیادی از میوه ها شده و به همراه آفت پروانه بذرخوارL.Cydia fagiglandanaو سایر عوامل انهدام بذرهای بلوط (ناباروری وعوامل بیماریزا و...) به طور مستقیم از تکثیر طبیعی درختان بلوط بوسیله بذر جلوگیری می نمایند (شکل۱). به منظور ارزیابی خسارت وارده توسط سرخرطومی Curculio glandiumو مقایسه آن با خسارت پروانه بذرخوار Cydiafagiglandana  و سایر عوامل مخرب بذر بلوط در سالهای ۸۲-۱۳۸۱ در هر یک از دو منطقه آینالو و مکیدی چهار درخت از هرگونه بلوط انتخاب گردید و در زمان رسیدن میوه و قبل از ریزش میوه ها نمونه برداری بعمل آمد. در مجموع ۳۱۰۸ میوه از بلوط سفید و بلوط سیاه، به ترتیب ۱۴۹۴ و۱۶۱۴ و در دو ناحیه مذکور نیز به ترتیب ۱۵۵۷ و۱۵۵۱ عدد میوه بلوط از هر دو گونه جمع آوری گردید. نمونه های برداشت شده داخل پاکتهای پلاستیکی به آزمایشگاه منتقل گردید و تا زمان مطالعه دریخچال نگهداری شدند. ابتدا  نمونه های سالم جدا شده و سپس با باز کردن میوه های آلوده، نوع آلودگی آنها توسط سرخرطومی، پروانه و یا سایر عوامل مشخص و درصد خسارت هر کدام تعیین گردید. در برخی میوه ها خسارت هر دو آفت وجود داشت، ولی بدلیل اندک بودن تعدادشان در آزمایش محاسبه نگردید. خسارت آفات بذرخوار به طور معمول از طریق شکل سوراخ خروجی ایجاد شده توسط لاروهای آنها قابل شناسایی است. بدین معنی که لارو سرخرطومی سوراخ خروجی خود را به شکل دایره باز می کند، در صورتی که سوراخ خروجی لارو پروانه بیضی شکل و کوچکتر از سوراخ خروجی سرخرطومی می باشد (شکل۲). بعلاوه فضولات لارو پروانه به صورت دانه های بزرگتر است، درصورتی که فضولات لارو سرخرطومی ریز دانه و یا به حالت پودری است. در مرحله پیشرفت تغذیه و بزرگ شدن لارو، کانال تغذیه از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می گردد و بعدها با افزایش خسارت قسمت اعظم میوه بلکه قسمت داخلی کل میوه از بین می رود (شکل۳). هراسوویک (۱۹۹۵) معتقد است که خسارت پروانه میوه خوار را به راحتی می توان توسط وجود لاروهایشان که با تغذیه از نسوج پوسته میوه و ایجاد سوراخ خروجی تخم مرغی شکلشان تشخیص داد. علاوه بر آن فضولات ناشی از تغذیه لارو نیز می تواند کمک موثری در تفکیک خسارت دو آفت باشد، بدین معنی که فضولات لارو پروانه به صورت دانه درشت گرانوله و کانالهای ایجاد شده بزرگتر بوده ودر عوض فضولات لارو سرخرطومی ریز دانه و به حالت پودری است. کانالهای ایجاد شده در میوه ابتدا کوچک اند ولی در ادامه خسارت به کلی از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می شود. بنظر آندرسون (۱۹۶۰) لارو کامل سرخرطومی میوه در پایان تغذیه سوراخهای خروجی خود را به صورت دایره کوچک بریده و از میوه خارج می شود. میانگین درصد خسارت وارده بر درختان بلوط توسط سرخرطومی، پروانه و سایر عوامل مخرب درسال اول به ترتیب ۲۹، ۵/۲۵ و ۳/۱۳ و در سال دوم ۶/۴۰، ۸ و ۸/۱۵ درصد  بوده است. هراسوویک (۱۹۹۵) در مطالعه ای مشابه میزان خسارت سرخرطومی میوه بلوط جنسCurculio (به خصوص گونه ی مهم C. glandium Marsh. از نظر جمعیت و خسارت)، پروانه های جنس Cydiaو جوندگان کوچک موش جنگلی و صحرائی (گونه هایApodemus flavicollis و(Clethrionomys glareolus را به ترتیب ۲۵، ۱۲ و ۱۸ درصد و خسارت سایر عوامل ۴ درصد گزارش کرده است. مطالعه آفات وبیماریهای بذر و میوه در نهال های بلوط در جنگل میترویکا یوگسلاوی انجام یافتهوخسارات ایجاد شده توسط آنها بررسی شده است. مهمترین آفت بذر خوار بلوط در این منطقه C. glandiumبوده و موجبکاهش۵/۳۷ درصد محصول بلوط شده است.پروانه های  C. amplana (H.b) و Cydia splendana (H.b)روی هم ۱/۶ درصد خسارت ایحاد نموده اند و در اثر خسارت زنبور گالزای بلوطAndricusquercuscalicisBurga.حدود ۴/۱۳- ۳/۲ درصد میوه ها کاهش یافته است. خسارت توسط آفات حشره ای ۵/۵۵-۲۵ درصد گزارش شده است (Kristek, ۱۹۷۴).همچنین بررسیهایی روی خسارت ایجاد شده در گونه های مختلف بلوط از طریق حشرات میوه خوار در ناحیه موراویا (Moravia) چک اسلواکی انجام یافته است و میانگین درصد خسارت وارده ۸/۴۲ درصد بوده است.لارو سرخرطومی میوه بلوط C. glandium آفت عمده محسوب می گرددو سایر سرخرطومی ها یعنی  C. elephasوC. venosus ۸/۲۷ درصد میوه ها را از بین می برند. گزارش شده که پروانه های بذرخوار خانواده Tortricidae به خصوص گونه Cydia splendanaو دو گونهPammene fasciana(L.)و C. amplana (H.b.) ، ۶/۱۵ درصد به میوه های بلوط خسارت وارد می کنند (Kobzeva & Terpugov, ۱۹۸۷).برنال و کاردینو(۱۹۹۳) خسارت سرخرطومیC.glandium وگونه های Carpocapsaspp.را در روسیه روی میوه بلوط حدود ۹۵-۹۰ درصد گزارش کرده اند. در این گزارش خسارت آفت  C. glandium در برخی موارد تا ۸۰ درصد میوه های یک درخت بوده است (Bernal & Cardillo, ۱۹۹۳). نتایج تحقیقات کوبزوا و ترپگو (۱۹۸۶) در شوروی سابق نشان می دهد خسارت مستقیم آفات بذرخوار سرخرطومی C. glandium و پروانه میوه خوار جنس Cydia می تواند به ۹/۸۹–۹/۴۲ درصد برسد. براساس بررسیهای عبایی در ۱۳۶۲ در جنگلهای جوان، سرخرطومی بذرخوار بلوط باعث از بین رفتن۶۰ تا ۶۵ درصد میو ه ها می شود. اهمیت آن در جنگلهای غرب و جنوب غرب نیز زیاد بوده و در بعضی موارد تا ۹۰ درصد هم خسارت دیده شده است. تجزیه واریانس مرکب داده ها با نرم افزارMSTATC انجام گردید.همان طور که جدول ۱ نشان می دهد، مناطق مورد بررسی تاثیر معنی داری در میانگین خسارت وارده این آفات به هر دو گونه بلوط نداشته است. به عبارت دیگر میانگین خسارت وارده (بدون در نظر گرفتن گونه آفت) در این دو منطقه معنی دار نبوده است. سال و نیز گونه بلوط تاثیر معنی داری در میزان خسارت وارده توسط این آفت نداشته است و بنابراین این دو آفت، هر دو گونه بلوط را به یک نسبت ترجیح می دهند، در حالی که میزان خسارت وارده توسط سرخرطومی بذرخوار بلوط Curculio glandiumو پروانه بذرخوار Cydia fagiglandanaتفاوت معنی داری داشته است. مقایسه میانگین ها که با استفاده از آزمون چند دامنه ای دانکن صورت گرفت، میانگین خسارت وارده توسط دو گونه آفت مذکور، به ترتیب سرخرطومی و پروانه بذرخوار را در دو گروه مجزا طبقه بندی نمود (جدول ۲).     جنگلهای ارسباران یکی از مهمترین رویشگاههای جنگلی است که در ناحیه شمال غرب کشور واقع شده است. تراکم درختان بلوط سیاه (Quercus macrantheraFish &Meyer)وبلوط سفید (Q. petraeaL.) در این مناطق بالا بوده و در مقایسه با درختان ممرز در مرتبه ی دوم قرار دارد. در میان آفات بلوط گونه های بذرخوار از اهمیت ویژه ای برخوردارند، زیرا این آفات با حمله به درختان بلوط و صدمه رساندن به بذرهای تولید شده، ضمن از بین بردن آنها باعث اختلال در تجدید حیات شده و زادآوری طبیعی جنگلهای بلوط را با مشکل مواجه می سازند (قهرمانی، ۱۳۷۴). از مهمترین آفات بذرخوار سرخرطومی .Curculio glandium Marsh است که لاروهای آن با تغذیه از محتویات داخلی بذر موجب از بین بردن بذر بلوط و در بیشتر موارد جنین بذر می گردند. خسارت آفت در جنگلهای ارسباران به حدی است که همه ساله موجب آلودگی بخش زیادی از میوه ها شده و به همراه آفت پروانه بذرخوارL.Cydia fagiglandanaو سایر عوامل انهدام بذرهای بلوط (ناباروری وعوامل بیماریزا و...) به طور مستقیم از تکثیر طبیعی درختان بلوط بوسیله بذر جلوگیری می نمایند (شکل۱). به منظور ارزیابی خسارت وارده توسط سرخرطومی Curculio glandiumو مقایسه آن با خسارت پروانه بذرخوار Cydiafagiglandana  و سایر عوامل مخرب بذر بلوط در سالهای ۸۲-۱۳۸۱ در هر یک از دو منطقه آینالو و مکیدی چهار درخت از هرگونه بلوط انتخاب گردید و در زمان رسیدن میوه و قبل از ریزش میوه ها نمونه برداری بعمل آمد. در مجموع ۳۱۰۸ میوه از بلوط سفید و بلوط سیاه، به ترتیب ۱۴۹۴ و۱۶۱۴ و در دو ناحیه مذکور نیز به ترتیب ۱۵۵۷ و۱۵۵۱ عدد میوه بلوط از هر دو گونه جمع آوری گردید. نمونه های برداشت شده داخل پاکتهای پلاستیکی به آزمایشگاه منتقل گردید و تا زمان مطالعه دریخچال نگهداری شدند. ابتدا  نمونه های سالم جدا شده و سپس با باز کردن میوه های آلوده، نوع آلودگی آنها توسط سرخرطومی، پروانه و یا سایر عوامل مشخص و درصد خسارت هر کدام تعیین گردید. در برخی میوه ها خسارت هر دو آفت وجود داشت، ولی بدلیل اندک بودن تعدادشان در آزمایش محاسبه نگردید. خسارت آفات بذرخوار به طور معمول از طریق شکل سوراخ خروجی ایجاد شده توسط لاروهای آنها قابل شناسایی است. بدین معنی که لارو سرخرطومی سوراخ خروجی خود را به شکل دایره باز می کند، در صورتی که سوراخ خروجی لارو پروانه بیضی شکل و کوچکتر از سوراخ خروجی سرخرطومی می باشد (شکل۲). بعلاوه فضولات لارو پروانه به صورت دانه های بزرگتر است، درصورتی که فضولات لارو سرخرطومی ریز دانه و یا به حالت پودری است. در مرحله پیشرفت تغذیه و بزرگ شدن لارو، کانال تغذیه از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می گردد و بعدها با افزایش خسارت قسمت اعظم میوه بلکه قسمت داخلی کل میوه از بین می رود (شکل۳). هراسوویک (۱۹۹۵) معتقد است که خسارت پروانه میوه خوار را به راحتی می توان توسط وجود لاروهایشان که با تغذیه از نسوج پوسته میوه و ایجاد سوراخ خروجی تخم مرغی شکلشان تشخیص داد. علاوه بر آن فضولات ناشی از تغذیه لارو نیز می تواند کمک موثری در تفکیک خسارت دو آفت باشد، بدین معنی که فضولات لارو پروانه به صورت دانه درشت گرانوله و کانالهای ایجاد شده بزرگتر بوده ودر عوض فضولات لارو سرخرطومی ریز دانه و به حالت پودری است. کانالهای ایجاد شده در میوه ابتدا کوچک اند ولی در ادامه خسارت به کلی از بین رفته و بخشی از میوه آلوده می شود. بنظر آندرسون (۱۹۶۰) لارو کامل سرخرطومی میوه در پایان تغذیه سوراخهای خروجی خود را به صورت دایره کوچک بریده و از میوه خارج می شود. میانگین درصد خسارت وارده بر درختان بلوط توسط سرخرطومی، پروانه و سایر عوامل مخرب درسال اول به ترتیب ۲۹، ۵/۲۵ و ۳/۱۳ و در سال دوم ۶/۴۰، ۸ و ۸/۱۵ درصد  بوده است. هراسوویک (۱۹۹۵) در مطالعه ای مشابه میزان خسارت سرخرطومی میوه بلوط جنسCurculio (به خصوص گونه ی مهم C. glandium Marsh. از نظر جمعیت و خسارت)، پروانه های جنس Cydiaو جوندگان کوچک موش جنگلی و صحرائی (گونه هایApodemus flavicollis و(Clethrionomys glareolus را به ترتیب ۲۵، ۱۲ و ۱۸ درصد و خسارت سایر عوامل ۴ درصد گزارش کرده است. مطالعه آفات وبیماریهای بذر و میوه در نهال های بلوط در جنگل میترویکا یوگسلاوی انجام یافتهوخسارات ایجاد شده توسط آنها بررسی شده است. مهمترین آفت بذر خوار بلوط در این منطقه C. glandiumبوده و موجبکاهش۵/۳۷ درصد محصول بلوط شده است.پروانه های  C. amplana (H.b) و Cydia splendana (H.b)روی هم ۱/۶ درصد خسارت ایحاد نموده اند و در اثر خسارت زنبور گالزای بلوطAndricusquercuscalicisBurga.حدود ۴/۱۳- ۳/۲ درصد میوه ها کاهش یافته است. خسارت توسط آفات حشره ای ۵/۵۵-۲۵ درصد گزارش شده است (Kristek, ۱۹۷۴).همچنین بررسیهایی روی خسارت ایجاد شده در گونه های مختلف بلوط از طریق حشرات میوه خوار در ناحیه موراویا (Moravia) چک اسلواکی انجام یافته است و میانگین درصد خسارت وارده ۸/۴۲ درصد بوده است.لارو سرخرطومی میوه بلوط C. glandium آفت عمده محسوب می گرددو سایر سرخرطومی ها یعنی  C. elephasوC. venosus ۸/۲۷ درصد میوه ها را از بین می برند. گزارش شده که پروانه های بذرخوار خانواده Tortricidae به خصوص گونه Cydia splendanaو دو گونهPammene fasciana(L.)و C. amplana (H.b.) ، ۶/۱۵ درصد به میوه های بلوط خسارت وارد می کنند (Kobzeva & Terpugov, ۱۹۸۷).برنال و کاردینو(۱۹۹۳) خسارت سرخرطومیC.glandium وگونه های Carpocapsaspp.را در روسیه روی میوه بلوط حدود ۹۵-۹۰ درصد گزارش کرده اند. در این گزارش خسارت آفت  C. glandium در برخی موارد تا ۸۰ درصد میوه های یک درخت بوده است (Bernal & Cardillo, ۱۹۹۳). نتایج تحقیقات کوبزوا و ترپگو (۱۹۸۶) در شوروی سابق نشان می دهد خسارت مستقیم آفات بذرخوار سرخرطومی C. glandium و پروانه میوه خوار جنس Cydia می تواند به ۹/۸۹–۹/۴۲ درصد برسد. براساس بررسیهای عبایی در ۱۳۶۲ در جنگلهای جوان، سرخرطومی بذرخوار بلوط باعث از بین رفتن۶۰ تا ۶۵ درصد میو ه ها می شود. اهمیت آن در جنگلهای غرب و جنوب غرب نیز زیاد بوده و در بعضی موارد تا ۹۰ درصد هم خسارت دیده شده است. تجزیه واریانس مرکب داده ها با نرم افزارMSTATC انجام گردید.همان طور که جدول ۱ نشان می دهد، مناطق مورد بررسی تاثیر معنی داری در میانگین خسارت وارده این آفات به هر دو گونه بلوط نداشته است. به عبارت دیگر میانگین خسارت وارده (بدون در نظر گرفتن گونه آفت) در این دو منطقه معنی دار نبوده است. سال و نیز گونه بلوط تاثیر معنی داری در میزان خسارت وارده توسط این آفت نداشته است و بنابراین این دو آفت، هر دو گونه بلوط را به یک نسبت ترجیح می دهند، در حالی که میزان خسارت وارده توسط سرخرطومی بذرخوار بلوط Curculio glandiumو پروانه بذرخوار Cydia fagiglandanaتفاوت معنی داری داشته است. مقایسه میانگین ها که با استفاده از آزمون چند دامنه ای دانکن صورت گرفت، میانگین خسارت وارده توسط دو گونه آفت مذکور، به ترتیب سرخرطومی و پروانه بذرخوار را در دو گروه مجزا طبقه بندی نمود (جدول ۲).   واژه های کلیدی: جنگلهای ارسباران، میوه بلوط، سرخرطومی میوه بلوط و پروانه میوه بلوط

کلیدواژه ها:

جنگلهای ارسباران ، میوه بلوط ، سرخرطومی میوه بلوط و پروانه میوه بلوط