مخترعات بلاغی امیرخسرو دهلوی

امیرخسرو دهلوی (۶۵۱-۷۲۵ق) از ادیبان و شاعران آگاه و توانا و در عین حال، از چهره های کمتر شناخته شده ادبیات فارسی است که در روزگار خویش، شهرتی بیش از زمانه ما داشته است. این ادعا را نبود تصحیح های پیراسته از آثار وی و کم بودن پژوهش ها در احوال، نوشته ها و سروده هایش تایید می کند. امیرخسرو به نوآوری در موسیقی و بلاغت گرایش داشته و در هر دو قلمرو ابداعاتی دارد. او در رساله سوم از رسائل الاعجاز یا اعجاز خسروی، موسوم به فی اللطایف من المصنوعات، از صنعت های ابداعی خود و نیز تصرفاتی که به رسم جدید در صنعت های قدیم داشته، سخن گفته است. در انتساب شماری از اختراعات بلاغی و ابداعات بدیعی به وی، در میان بلاغیون، فضل تقدم با سیف جام هروی، مولف جامع الصنایع و الاوزان (پیش از ۷۷۸ق) است. ادامه کار هروی را فضلایی چون واعظ کاشفی در بدایع الافکار فی صنایع الاشعار (بین۸۷۵ تا ۹۱۰ق)، آزاد بلگرامی در سبحه المرجان فی آثار هندستان (۱۱۷۷ق) و غزالان الهند (۱۱۷۸ق) و علامه شبلی نعمانی (ف. ۱۳۳۲ق) در شعرالعجم پی گرفته اند. بدین ترتیب، چند مخترع بلاغی به نام این شاعر ثبت شده است؛ از جمله ذواللسانین، ایهام ذوالوجوه، ترجمه اللفظ، ردیف المعنیین، عزل اللسان، قلب اللسان، حامل موقوف، فارس العراب، تسجیع لف و نشر، مبادله الراسین، ضمن اللفظ و نثراللفظ. در این جستار که با هدف گزارش و سنجش آرا در مخترعات بلاغی امیرخسرو، به شیوه توصیفی - تحلیلی، مبتنی بر سندکاوی فراهم آمده، ابتدا تعریفی از صنعت های کمترشناخته مذکور ارائه شده است. سپس با واکاوی تحلیلی پیشینه این صنایع و مشابه آن ها در آثار بلاغی فارسی، درستی یا نادرستی ادعای انتسابشان به امیرخسرو دهلوی، ارزیابی گردیده و درباره ارزش های این صنعت ها در زیبایی شناسی شعر، سخن گفته شده است.

کلیدواژه ها:

بلاغت ، مخترعات بلاغی ، بدیع ، امیرخسرو دهلوی ، رسائل الاعجاز(اعجاز خسروی)