تحلیل شیوه‎ های تعدیل قربانی انسان در متون منظوم روایی تا قرن هفتم بر اساس نظریه های قربانی

قربانی، عملی آیینی است که در آن، اشیاء یا موجوداتی وقف می گردیدند و به برخی قدرت های ماوراء طبیعی پیشکش می شدند. بشر از دیرباز به-منظور ایجاد پیوند و گسترش ارتباط، میان خود و امور قدسی به تقدیم انواع قربانی ها پرداخته است. از آیین های کهن و بسیار گسترده ای که ارزش کیفی خاصی برای آدمی داشته و با اجرای آن، آدمی می کوشید با نیروهای طبیعی، پیوند برقرار کند و به یاری آن خود را در نظم جهانی دخیل سازد، آیین قربانی کردن انسان است. رفته رفته با گذر از مراحل آغازین حیات و گسترش عقلانیت، جوامع می کوشند به جای قربانی کردن همنوعان، به شیوه های جایگزینی برای قربانی انسانی متوسل شوند. این پژوهش می کوشد به روش توصیفی-تحلیلی در متون نظم روایی حماسی، غنایی و عرفانی تا قرن هفتم و بر اساس نظریه های قربانی به بررسی چاره اندیشی های بشر جهت تعدیل قربانی های انسانی بپردازد. براساس نتایج این پژوهش، شیوه های تعدیل قربانی در پنج دسته با عناوین: سوراخ کردن گوش و ریختن مقداری از خون، خراشیدن صورت، بریدن زلف، جامه دریدن، واگذاری کودکان به معابد مقدس، ختنه و اخته کردن طبقه بندی می شود. در مورد شیوه های تعدیل قربانی انسانی در متون روایی نیز باید گفت: شیوه های تعدیل در متون عرفانی نمود و دگرگونی معنایی خاصی نسبت به متون حماسی و غنایی دارد. موارد تعدیل در متون عرفانی، اغلب جنبه نمادین و رمزی می یابند، مثلا خراشیدن صورت، بریدن زلف و کوتاه کردن مو، دریدن جامه(تمثیلی از جسم) و اخته کردن به ترتیب در مفاهیم کاستن زیبایی افراد و سرکوب نفس، نفی خودبینی و عدم توجه به جذابیت های ظاهری، گشایش روحانی و رهایی از تعلقات دنیوی و قطع طبیعت نفسانی و خوارداشت آن به منظور تزکیه و ارتباط با منشا قدسی به کار می رود. رسم پاره کردن جامه در سوگ و هنگام حوادث و بلایا نیز که مصادیق فراوانی از آن در متون حماسی و گاه غنایی دیده می-شود در متون عرفانی، صورتی نمادین از قربانی نفس و خودکشی است. این رسم در متون عرفانی با حفظ همین معنا، جنبه دیگری می یابد و آن گره گشایی و رها شدن از جمیع تعلقات دنیوی است. در تحلیل مصادیق تعدیل قربانی انسانی نیز نظریه های تعدیل قربانی از ماکس وبر، بلاگردانی فریزر، جلب رضایت خدایان از بویس کارآمدتر و انعطاف پذیرتر از سایر نظریه هاست.درباره سیر تعدیل قربانی می توان گفت همان طور که امروزه، انواع مختلف قربانی های خونی و غیرخونی چون قربانی گاو، گوسفند، پول، طلا، نذر نوبر محصول یا پیشکش های معنوی چون نماز، روزه، خدمت به اماکن مقدس و طبقات محروم و... به موازات هم و بنا بر موقعیت های گوناگون و شرایط اقتصادی فرد، انجام می شود در گذشته نیز انواع این پیشکش ها بنا به اهمیت آن موضوع و بحران تقدیم می شد؛ مثلا در شرایط بسیار حساس و پرمخاطره، قربانی های انسانی و حیوانی تقدیم می شد یا برای حفظ و بلاگردانی از محصول، بخشی از محصول پیشکش می شد و یا این که افراد برای خدمت به معابد و اماکن مقدس، بخشی از دارایی و اشیاء ارزشمند خود را تقدیم می کردند. البته نباید تاثیر گسترش آگاهی و پیشرفت فکری و تلاش مصلحان اجتماعی در تعدیل و کاهش شدت خشونت در تقدیم قربانی و پیشکش های خونی را نادیده گرفت.

کلیدواژه ها:

ادبیات فارسی ، آیین ، تعدیل قربانی انسان ، نظریه های قربانی ، متون نظم روایی