ماهیت ملائکه در المنار و جواهر التفسیر: بازخوانی نقدهای احمد خلیلی بر محمد عبده

محمد عبده از مولفان تفسیر المنار از مهم ترین تفاسیر معاصر در جهان عرب معتقد به ضرورت تاویل ماهیت ملائکه است. احمد خلیلی در جواهر التفسیر که پس از المنار و در فضای فکری اباضیه تالیف شده است، نه تنها در ارائه تاویلات از المنار تاثیر نپذیرفته، بل که ضمن نقل نقادانه آراء وی کوشیده است نادرستی تاویلاتش را نشان دهد. در این مطالعه بنا ست روی کرد انتقادی احمد خلیلی به آراء عبده درباره ماهیت ملائکه را بازکاویم. خلیلی با تکیه بر آراء مفسران اباضی و اهل سنت و شاخصه های تفسیر صحیح از دید خود، آراء یادشده در المنار درباره ملائکه را نقل و نقد کرده است. برخی آراء این دو مفسر در باب غیبی و نورانی بودن ملائکه مشترک است؛ اما در مواردی خلیلی اشکالات عبده را بصورت منطقی و مستدل پاسخ داده و بسیاری از تفسیرها و تاویل های عبده را معلول فضای فکری و عقیدتی حیات او دانسته است. عبده ملائکه را ارواح لطیفی می داند که می توانند به صورت نیروهای نهفته در طبیعت، باعث رشد و حرکت جسم مادی شوند. خلیلی تاویل ملائکه به «نیروهای نهفته در طبیعت» از سوی عبده را صرفا تفسیری مادی می داند که با ظاهر آیات مطابقت ندارد. او معتقد است قوای طبیعی، برخلاف ملائکه، فاقد قوه تعقل اند و تاویل عبده از ماهیت ملائکه و شیطان، در مقایسه با تاویل سایر آیات، بسیار دور از مدلولات قرآن است. از دید او هم چنین فتح باب تاویل درباره ملائکه و شیطان زمینه برخورد سلیقه ای با قرآن را برای مغرضان  فراهم می کند.

کلیدواژه ها:

اباضیه ، احمد خلیلی ، جواهر التفسیر ، المنار ، محمد عبده ، تاویل ، ملائکه