منشا و مسیر حرکت طوفان های گردوخاک بادید افقی کمتر از ۱۰۰۰ متر جنوب غرب ایران

مقدمه شکل گیری و وقوع هر پدیده اقلیمی مستلزم شرایطی است که وقتی مجموع آن شرایط جوی و محیطی هم زمان رخ می دهد، امکان شکل گیری و وقوع آن پدیده فراهم می شود. بسته به نوع پدیده، پاره ای از این عناصر یا عوامل در جو شکل گرفته و پاره ای نیز در محیط فیزیکی زیر آن فراهم می شود. پدیده ای مانند توفان گردوخاک، به پدیده ترکیبی جوی - محیطی هست. در نتیجه، عوامل یا عناصر جوی به تنهایی قادر به شکل گیری چنین پدیده ای نخواهند بود. در این پدیده مخاطره آمیز، شرایط محیطی نقش غیرقابل انکاری در تبدیل یک ناپایداری شدید به یک توفان گردوخاک دارد. وجود خاک هایی با گسستگی بالا و خشک، شرایط مستعدی را برای خیزش گردوخاک فراهم می کند. به همین دلیل بیابان های خشک، دشت های برهنه با خاک های نرم و دانه ریز همواره به عنوان چشمه های تولید گردوخاک، مستعد وقوع چنین پدیده ای هستند؛ بنابراین، بسترهای فیزیکی با این ویژگی، همواره به عنوان مکان های بالقوه برای وقوع پدیده گردوخاک باید مورد مطالعه و بررسی قرار بگیرند. آنچه به شرایط جوی مربوط می شود، ناپایداری ها شدید فاقد رطوبت یا با رطوبت اندک زمینه ساز توفان های گردوخاک هستند. این الگوی جوی در اقلیم های خشک و نیمه خشک امکان بروز و ظهور بیشتری دارند. امکان کنترل یا تغییر ساختار پدیده های جوی با فناوری فعلی بشر ممکن نیست. در نتیجه، بهترین شیوه برای کاهش اثرات و سازگاری با پدیده های مخربی همچون توفان های گردوخاک در یک منطقه جغرافیایی، در قدم اول شناسایی منشا و مسیر عبور توفان های گردوخاک است. مواد و روش­ها منطقه مطالعاتی انتخابی برای این تحقیق جنوب غرب ایران است. منطقه ای که پدیده گردوخاک در دهه های اخیر، هم از لحاظ فراوانی وقوع و هم از لحاظ شدت، روندی افزایشی داشته است. با توجه به مشابهت ویژگی های توپوگرافیکی مشابه بخش شرقی استان خوزستان با استان های کهگیلویه و بویراحمد و چهارمحال و بختیاری و همچنین ساختار مشابه سامانه های اقلیمی که این منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد، منطقه مطالعاتی سه استان فوق انتخاب گردیده است. در گام اول تحقیق تمام ایستگاه های سینوپتیک منطقه مطالعاتی که دارای آمار کامل ۳۳ ساله (۱۹۸۶-۲۰۱۹) بوده اند شناسایی و استخراج گردید. در گام دوم با استفاده از داده های (تعداد گزارش ها پدیده غبار (nhz)، تعداد گزارش ها همراه با پدیده گردوخاک (ndu)، تعداد گزارش ها همراه با پدیده طوفان شن و گردوخاک (nbdu)، سرعت باد و دید افقی کمتر از ۱۰۰۰ متر و کدهای (۰۶.۰۷، ۰۸.۰۹، ۳۰.۳۱، ۳۲.۳۳، ۳۴.۳۵، ۹۸) روزهای همراه با گردوخاک از داده های سازمان هواشناسی استخراج گردید. در گام بعد، با استفاده از سایت https://www.ready.noaa.gov/HYSPLIT با روش (Backward) از سامانه داده های GDAS با گام ۵/۰ درجه منشا طوفان های گردوخاک جنوب غرب ایران ترسیم گردید. این داده ها از سال ۲۰۰۷ موجود است. لذا برای تمام گزارش های گردوخاک با مشخصات فوق از هر یک از ایستگاه های نمونه منشا یابی توفان صورت گرفته است. نتایج و بحث بررسی آماری گزارش های گردوخاک از ایستگاه های انتخابی نشان داد که در دوره آماری ۳۳ ساله ۳۰۲۷ مورد توفان گردوخاک از مجموع ایستگاه های انتخابی گزارش شده است. از لحاظ پراکنش ماهانه، ماه های ژانویه، فوریه و دسامبر به ترتیب بالاترین تعداد توفان گردوخاک گزارش شده است. از لحاظ توزیع فصلی نیز بیشترین تعداد گزارش گردوخاک به ترتیب از فصول زمستان (۱۱۵۳ مورد ۱/۳۸ درصد) و بهار (۷۱۱ مورد ۵/۲۳ درصد) بوده است. بالاترین تعداد توفان گردوخاک از دو سال خشک ۲۰۰۸ (۲۲۵ مورد) و ۲۰۰۹ (۲۴۳ مورد) گزارش شده است. از لحاظ ایستگاهی، بالاترین تعداد توفان گردوخاک از ایستگاه های اهواز و آبادان گزارش شده است. براساس مسیریابی های انجام شده در این تحقیق، توفان های گردوخاک ورودی، از شش منطقه زیر بوده است: کشور عراق (از چهار بخش)، کشورهای شرق دریای مدیترانه، عربستان، مرکز و شمال شرق آفریقا، منابع دوردست شرق اروپا و منابع محلی در درون منطقه مطالعاتی. منشا ۹۳/۲۵ درصد توفان های گردوخاک ورودی به منطقه، از منابع مرکز کشور عراق و منشا حدود ۲۰ درصد توفان های گردوخاک از کشورهای حاشیه شرقی دریای مدیترانه و ۱۶ درصد توفان های گردوخاک نیز از منابع داخلی استان خوزستان بوده اند. منشا توفان های گردوخاک ایستگاه های مرتفع شرق منطقه مطالعاتی همانند شهرکرد، یاسوج و کوهرنگ از منابع دوردست سوریه و اردن یا منابع شمال شرق آفریقا بوده است. نتیجه­گیری با عنایت به این که، سرچشمه ۸۴ درصد توفان های گردوخاک ورودی به منطقه منشا فرامرزی دارند. با توجه به این که دو منبع غرب و مرکز عراق منشا ۳۵ درصد از توفان های ورودی به منطقه می باشند، تلاش های دیپلماتیک برای همکاری کشور عراق برای تثبیت خاک در این منابع ضرورت صدچندان پیدا می کند.

کلیدواژه ها:

توفان گردوخاک ، جنوب غرب ایران ، چشمه های گردوخاک ، HYSPLIT