بازاندیشی فرم و مفهوم در نقوش بازنمایانه موجودات ذی روح کاشی های حرم امام رضا(ع) در عصر صفوی، با تاکید بر رواق گنبد الله وردیخان

حرم مطهر رضوی یکی از مهم ترین مکان های مذهبی در جهان تشیع و ترکیب بی نظیری از هنرنمایی معماران و صنعتگران ادوار مختلف هنر ایران زمین است. چرایی حضور نقوش بازنمایانه موجودات ذی روح در تزئینات کاشی کاری موجود در آستان قدس رضوی و به ویژه تصویر بیش از ۴۵۰ جانور نقش بسته بر رواق گنبد الله وردیخان در عصر صفوی، به رغم محظورات فقهی طرح شده در منابع مکتوب و دیدگاه های عرفی آن روزگار، مسئله اصلی این تحقیق است. پژوهش حاضر به روش توصیفی تحلیلی صورت گرفته و داده ها به شیوه کتابخانه ای و مشاهدات میدانی گردآوری شده اند. در انجام پژوهش ضمن مطالعات تاریخی، نمونه ها به شیوه تطبیقی نیز موردبررسی و تحلیل قرار گرفته اند. جامعه آماری مورد پژوهش، تمام نقش مایه های موجود بر کاشی های صحن عتیق و رواق گنبد الله وردیخان از دوره صفوی است؛ هم چنین برای انجام این تحقیق، پنج نسخه از کتاب عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات اثر محمد زکریای قزوینی، مربوط به سده های نهم و دهم ه.ق نیز موردتوجه قرار گرفته اند. گمان می رود نقوش کاشی کاری های رواق و تصاویر نسخه های عجایب المخلوقات، به دلیل سابقه تشیع زکریای قزوینی و سویه آموزشی مطالب این کتاب و هم چنین علایق مذهبی الله وردیخان و سابقه مسیحیت و رویکردهای شمایل گرایانه او قابل تطبیق و مقایسه هستند. تفاوت محتوایی کتیبه های نوشته شده بر کاشی های رواق نیز که کارکردی آموزشی و مشابه شمایل های کلیساهای شرقی دارد، بر امکان این مقایسه می افزاید. با توجه به این شباهت ها و البته اهمیت جایگاه مذهبی حرم مطهر رضوی و بناهای پیرامونی آن در اعتقادات مذهبی شیعیان عصر صفوی، نویسندگان معتقدند بانی و سایر دست اندرکاران تزئین این بنا، با هدف تامین توامان دیدگاه های مذهبی و دیدگاه عوام، از نقوش به تصویر کشیده شده در نسخه های عجایب المخلوقات استفاده کرده اند.

کلیدواژه ها:

تزئینات معماری اسلامی ، بازنمایی موجودات زنده ، الله وردیخان ، عجایب المخلوقات و غرائب الموجودات ، حرم مطهر رضوی