سنجش تنوع زیستی و طبقه بندی گونه های درختی و درختچه ای در جنگل های ارسباران

مقدمه و هدف: کاهش تنوع زیستی، افزایش گونه های مهاجم و تغییرات اقلیمی از مسائل چالش برانگیز این قرن است که سبب کاهش تنوع گیاهی و تاثیرات منفی بر پایداری و ثبات بوم­سازگان­ ها مانند جنگل ها شده ­است. وضعیت فعلی جنگل های ارسباران با توجه به تخریب ها و دخالت های انسانی سال های اخیر دستخوش تغییرات زیادی بوده و ارزیابی تنوع زیستی در سطح کل منطقه جنگلی ارسباران ضروری به نظر می رسد تا با بررسی آن، از وضعیت ترکیب و تنوع گونه ای فعلی جنگل آگاه و به بهبود شرایط توده های جنگلی کمک کرد. هدف از این پژوهش ارزیابی و تعیین تنوع گونه ای درختی و درختچه ای جنگل های ارسباران با استفاده از شاخص های تنوع زیستی و طبقه بندی توده های جنگلی بر اساس اندازه شباهت گونه ای آنها است.مواد و روش ها: جنگل های کوهستانی پهن برگ ارسباران واقع در شمال غرب ایران جزء ناحیه اصلی اروپ- سیبری و زیر ناحیه هیرکانی هستند که جزو نه ذخیره گاه بیوسفر ایران است. اگرچه این جنگل ها حفاظتی هستند اما فعالیت های شدید انسانی در چند دهه گذشته، سیمای ظاهری، ترکیب و ساختار جنگل های ارسباران را به شدت تغییر داده است. برای انجام این پژوهش با استفاده از روش نمونه برداری دو مرحله ای، ۱۲ توده جنگلی در سطح کل جنگل های ارسباران با پراکنش و توزیع مناسب توده ها در رویشگاه ها، تیپ های جنگلی و گرادیان های ارتفاعی مختلف به صورت تصادفی انتخاب و در داخل آنها به روش منظم– تصادفی، ۳۴۷ قطعه­نمونه ثابت دایره ای شکل سه و ۱۰ آری آماربرداری  و مشخصه های درختان اندازه گیری شد. سپس بر اساس داده های برداشت­شده، ترکیب گونه ای، پراکنش قطری، متوسط سطح مقطع و تراکم در هکتار، ارتفاع درختان و درصد پایه های شاخه زاد و دانه زاد برآورد شدند. برای ارزیابی تنوع زیستی از شاخص های غنای مارگالف و منهنیک، شاخص های یکنواختی پایلو و هیپ و شاخص های تنوع شانون- وینر و سیمپسون استفاده شد. سپس برای طبقه بندی بر اساس شباهت یا عدم شباهت گونه ای بین توده های جنگلی از شاخص جاکارد استفاده شد و دندروگرام حاصل از طبقه بندی توده ها بر اساس فاصله جاکارد ترسیم شد و با استفاده از آزمون تجزیه واریانس به بررسی تفاوت های آماری بین گروه ها از نظر شاخص های تنوع زیستی پرداخته شد.یافته ها: براساس نتایج، ۲۵ گونه درختی و درختچه ای شناسایی شدند که چهار گونه غالب در توده ها شامل Carpinus spp  با فراوانی ۴۰ درصد، Quercus spp با فراوانی ۲۹ درصد، Juniperus spp با فراوانی ۱۲ درصد و Acer spp با فراوانی ۱۱ درصد بودند. نتایج مشخصه های کمی توده های مورد بررسی نشان داد که جنگل های ارسباران، جنگل های جوان، کم­قطر (میانگین قطر ۱۰ سانتی متر) با تراکم درختی زیاد است که غالب توده ها به صورت شاخه و دانه زاد هستند که دلیل آن می تواند قطع یکسره درختان در گذشته برای زغال گیری در این جنگل ها، قدرت جست دهی زیاد گونه های ممرز و بلوط و دخالت های انسانی باشد. بررسی شش شاخص تنوع زیستی نشان داد که جنگل های ارسباران از نظر غنای گونه ای تقریبا خوب اما یکنواختی بسیار کمی دارند و از نظر تنوع زیستی نیز به نسبت خوب هستند. بر اساس شاخص جاکارد، توده های جنگلی ارسباران به پنج گروه تقسیم شدند که نتایج تجزیه واریانس نشان داد بین شاخص های تنوع در پنج گروه از نظر آماری اختلاف معنی داری وجود داشت. بیشترین مقادیر شاخص های تنوع زیستی مربوط به توده های پهن برگ آمیخته با مقادیر عددی ۱۵/۱، ۶۶/۰ و ۲/۱ به ترتیب برای شاخص غنا، یکنواختی و تنوع و کمترین آنها مربوط به توده خالص اوری با مقادیر عددی ۲۸/۰، ۰۶/۰ و ۱۲/۰ به ترتیب برای شاخص غنا، یکنواختی و تنوع به دست آمد. همچنین، بر اساس ضریب تغییرات، شاخص غنای مارگالف، یکنواختی پایلو و تنوع شانون- وینر، بهترین شاخص ها برای منطقه شناخته شدند.نتیجه گیری کلی: براساس نتایج، در منطقه ارسباران تنوع زیستی گونه های درختی و درختچه ای بیشتر متاثر از غنای گونه ای است که نقش مهمی در تغییرات تنوع زیستی منطقه دارد و غالبیت این جنگل ها با دو تا سه گونه سبب کاهش یکنواختی شده است. این پژوهش نشان داد که طبقه بندی گونه های درختی و درختچه ای بر اساس تنوع زیستی و با استفاده از شاخص جاکارد که به خوبی سبب تمایز گروه ها شد، امکان پذیر بوده و می تواند در تصمیمات مدیریتی و حفاظتی کاربرد داشته باشد. بنابراین برای رسیدن به پایداری، لازم است تا به بررسی شاخص های تنوع پرداخته و شاخص هایی که سبب کاهش تنوع زیستی در منطقه شده را مشخص و در راستای بهبود آن برنامه ریزی کرد. اجرای درست برنامه ها به مدیریت حفاظتی صحیح از توده های جنگلی و جلوگیری از حضور دام، جلوگیری از شاخه زنی و قطع پایه های جوان، شناسایی پایه های قطور و ایجاد فضا برای تولید بذر، کاهش جست گروه ها برای فرصت دادن به پایه های بذری و بررسی زادآوری و علل عدم استقرار زادآوری در منطقه بستگی دارد.

کلیدواژه ها:

منطقه ارسباران ، تنوع گونه ای ، جاکارد ، شاخص تنوع زیستی