بررسی عملکرد سدهای اصلاحی آبخیزداری در مهار کردن رسوب (مطالعه ی موردی : حوضه های آبخیز شهرستان های اقلید، مرودشت و ممسنی استان فارس)

آب و خاک از مهمترین منابع طببعی هستند که نقش بسیار عمده­ای را در زندگی انسان دارا می­باشند. عاملی که همزمان این دو منبع مهم و حیاتی را مورد تهدید جدی قرار می­دهد، فرسایش خاک و رسوب­زایی ناشی از آن می­باشد. سدهای اصلاحی یا سدهای رسوبگیر سازه­های کوچکی می­باشند  که با کاهش شیب آبراهه­ها و کاستن سرعت جریان آب منجر به مهار کردن رسوب و کاهش فرسایش در آبراهه­ها می­شوند. این سازه­ها یکی از ابزارهای اصلی در فعالیتهای آبخیزداری به منظور حفظ آب و خاک به­شمار روند که در سالهای اخیر در سطح گسترده­ای به وسیله ی دستگاههای اجرایی مورد استفاده قرار گرفته و بخش عمده­ای از هزینه­ها را به­خود اختصاص داده اند، اما به­رغم همه­ی تلاشها و سرمایه­گذاریها در این بخش، مشکلات اصلی، یعنی فرسایش و تخریب منابع طبیعی همچنان رو به افزایش است. این تحقیق با هدف بررسی سدهای اصلاحی اجرا شده در شهرستانهای اقلید، مرودشت و ممسنی استان فارس، به منظور تعیین عملکرد آن­ها در مهار کردن رسوب، شناسایی نقاط قوت و ضعف، تجربه­اندوزی و به کار گیری آن در طرحهای آتی، انجام شده است. در این تحقیق به منظور بررسی عملکرد سدهای اصلاحی اجرا شده در مهار کردن رسوب، ظرفیت رسوبگیری اولیه و حجم رسوبات ترسیب­شده در پشت سدهای اصلاحی موجود در حوضه­های­ آبخیز طویله­بند (شهرستان­ اقلید)، تنگ شول (شهرستان­ مرودشت) و جونگان (شهرستان­ ممسنی) استان فارس، با استفاده از روش اندازه­گیری مستقیم و روابط تجربی متداول تخمین زده شد. همچنین میزان رسوب تولیدی هر حوضه در شرایط بدون اجرای سدهای اصلاحی به روش تجربی پسیاک اصلاح شده برآورد گردید. در نهایت، با تحلیل نتایج به دست آمده، موفقیت طرحها در مهار کردن رسوب بررسی گردید. نتایج تحقیق نشان دادند که سدهای اصلاحی در مهار کردن رسوب موثر می­باشند، بطوری­که در حوضه­های طویله­بند و تنگ­شول، ابتدا حجم قابل ملاحظه ای از رسوب در پشت سدهای اصلاحی به تله افتاده، اما به تدریج با تخریب سدهای اصلاحی، بخشی از رسوب یا تمامی رسوب به تله افتاده تخلیه شده است. همچنین، به دلیل تخریبهای رخ داده، و عدم رعایت برخی نکات فنی در احداث سدهای اصلاحی (عدم رعایت فاصله و تعداد بهینه)، تمامی حجم رسوبگیری سدها به عنوان حجم مورد استفاده در مهار کردن رسوب مورد استفاده قرار نگرفته است. بطورکلی در حدود ۹۰ درصد از سدهای اصلاحی حوضه­های طویله­بند و تنگ­شول در مهار کردن رسوب شرکت داشته، اما با توجه به وضعیت ظاهری سدهای اصلاحی این دو حوضه، در صورت عدم تغییر در وضعیت موجود و تخریب بیشتر سدهای اصلاحی، رسوبات جمع­شده در پشت آنها به­تدریج جابه­جا گردیده و از دسترس خارج خواهند شد. با توجه به سلامت سدهای اصلاحی حوضه­ی جونگان، و شرکت ۱۰۰ درصد سدهای اصلاحی این حوضه در مهار کردن رسوب، انتظار می­رود در سالهای آینده، رسوب بیشتری به وسیله­ی سدهای اصلاحی موجود مهار گردد. از راهکارهای نگهداشت رسوبات ترسیب شده در پشت سدهای اصلاحی موجود، اجرای طرحهای زیستی، و تعمیر و نگهداری از طرحهای اجرا شده می­باشد.

کلیدواژه ها:

ارزیابی ، بررسی میدانی ، سدهای اصلاحی ، طرحهای آبخیزداری ، مهار کردن رسوب