جایگاه دانشمندان ایران عصر ایلخانی در احیاء و پیشبرد علم مناظر (نورشناخت)

از جمله علومی که دانشمندان مسلمان و ایرانی اهتمام ویژه ای به مباحث آن داشته اند علم مناظر یا نورشناخت است. این علم که در تقسیم بندی دانشمندان مسلمان ذیل علوم تعلیمی قرار داشت از طریق ترجمه­ آثار دانشمندان یونانی و اسکندرانی به تمدن اسلامی راه یافت و در قرن چهارم و پنجم هجری­ قمری توسط ابن هیثم (۴۳۰-۳۵۴ ه.ق)بر شالوده های تازه قرار گرفت تا آنجا که به عقیده بسیاری از مورخان علم، وی بزرگترین دانشمند مسلمان در زمینه­ نورشناخت بوده است. مهمترین اثر ابن هیثم در علم نورشناخت کتاب المناظر بود. این کتاب به زبان لاتین ترجمه شد و تا سده هفدهم میلادی از اصلی ترین منابع علمی این بحث در اروپا بوده است.علم نورشناخت پس از ابن هیثم در تمدن اسلامی رو به فراموشی نهاد تا آنکه در ایران عصر ایلخانی مورد توجه دانشمندانی چون خواجه نصیرالدین طوسی (۶۷۲-۵۹۷ ه.ق)، قطب­ الدین شیرازی (۷۱۰-۶۳۳ ه.ق) و کمال الدین فارسی (۷۱۸-۶۶۵ ه.ق) قرار گرفت. در این پژوهش با رویکردی توصیفی-­تحلیلی ، فعالیت و آثار دانشمندان ایرانی عصر ایلخانی در زمینه­ علم مناظر مورد مطالعه و بررسی قرار خواهد گرفت تا بدین پرسش پاسخ داده شود که دانشمندان ایرانی عصر ایلخانی چه نقشی در احیاء و پیشبرد علم مناظر در تمدن اسلامی داشته اند؟نتیجه این پژوهش نشان می دهد در پی توجه نهاد آموزش عصر ایلخانی به علوم دقیقه، شاخه های مختلف این علوم به ویژه علم مناظر یا نورشناخت در کانون توجه دانشمندان ایرانی این دوره قرار گرفته است که حاصل آن احیاء و حفظ مواریث دانشمندان پیشین، به­ همراه دستاوردهای نوین در این علم بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی به عنوان مسئول مراکز آموزشی قلمرو ایلخانی، علم مناظر و فرایند رویت اشیاء را مورد توجه قرار داد و به بررسی آثار ابن هیثم پرداخت و تعلیقاتی بر آن ها نوشت. وی همچنین به منظور استفاده طالبان علم، تحریری بر کتاب المناظر  اقلیدس نوشت و در رساله دیگری سعی  کرد چگونگی رخ دادن پدیده صبح کاذب را تشریح نماید.قطب الدین شیرازی از شاگردان خواجه نصیر، نیز اگر چه به دلیل اشتغالات علمی در دیگر حوزه ها نتوانست اثری مستقل در علم نورشناخت خلق کند اما در آثار اخترشناسی خویش مباحث مختلف علم مناظر  نظیر نور هندسی، ماهیت ابصار، نور ماه و پدیده های خسوف و کسوف را مورد توجه قرار داد و در نهایت شاگردش کمال الدین فارسی را ترغیب نمود تا مباحث مختلف علم نورشناخت را مورد مطالعه قرار دهد.کمال الدین فارسی با تکیه بر آزمایش و روش های تجربی، بر خلاف خواجه نصیر و قطب الدین شیرازی از تشریح و تفسیر فاصله گرفت و ضمن بازبینی و تجدید نظر در آراء گذشتگان، در قالب دو کتاب با عناوین «تنقیح المناظر لذوی الابصار و البصائر»  و «البصائر فی علم المناظر» به ارائه دیدگاه های خود در مباحث مختلف نورشناخت همچون بازتاب نور، شکست نور، حرکت نور، ساختار حس بینایی، چگونگی حس بینایی، رابطه حس بینایی و نور، خطاهای دید،  پدید آمدن رنگین کمان ، هاله نور ، پدید آمدن رنگ ها و جز آن پرداخت. وی از این طریق توانست ضمن به کارگیری روش های علمی و دقیق، نکات ارزشمندی به علم نورشناخت بیافزاید و موجب احیاء، گسترش و پیشبرد آن شود.

کلیدواژه ها:

علم مناظر ، نورشناخت ، ایلخانان ، خواجه نصیرالدین طوسی ، قطب الدین شیرازی ، کمال الدین فارسی