نسبت اراده حق تعالی و اختیار انسان ها از دیدگاه صدرالدین قونوی

صفت «اراده» یکی از صفات الهی است که موصوف آن در عالم تعین ثانی است و در قالب حقایق علمی الهی به نام اعیان ثابته ظاهر می شود و در عالم دنیا در مظاهر این حقایق که مخلوقاتی مانند انس و جن هستند، تجلی نموده است و در جایگاه یکی از شاخص ترین صفات است. آنچه به اهمیت موضوع ما می افزاید، انتساب این وصف از حیثیتی به عالم الهی و الوهیت حق تعالی است و از جهتی به مظاهر و سایه های مقام الوهیت و اعیان ثابته که اعیان خارج از مرتبه و تعین الهی حق یعنی انسان ها هستند؛ نیز نسبت موجود میان «اراده حضرت حق تعالی» با «اختیار انسان ها» است. از کهن ترین روزگاران دانش عرفان اسلامی به تعریف و بررسی این موضوع پرداخته است. در این جستار نگاهی اجمالی به احوالات شیخ صدرالدین محمد بن اسحاق قونوی و شخصیت ایشان انداخته شده است و از باب اهمیت و نیاز موضوع مقاله به یکی از مهم ترین پایه های فکری ابن عربی و قونوی به نام اعیان ثابته (سر القدر عرفانی یا حقایق موجودات در تعین ثانی) که ظرف وجودی تجلی صفات الهی از جمله «اراده» است، اشاره شده است و به تناسب ارتباط میان «اعیان ثابته» با «اسماء الهی» به هر دو موضوع نگاهی افکنده شده است؛ نیز درباره کیفیت ارتباط صفات الهی با اعیان ثابته و ارتباطی که این صفات و احکام الهی با استعدادات موجود در اعیان ثابته دارند، از نگاه قونوی اشاره شده است. خواهیم گفت قونوی معتقد است بین «اراده و اختیار» انسان های غیرمحققی که هنوز به مرتبه شهود علم الهی یا عالم اعیان ثابته (در تعین ثانی) واصل نشده اند، با «اراده» حضرت حق تعالی به دلیل وجود تردید و ترددهایی که در آنها وجود دارد؛ تفاوت وجود دارد. زیرا این تردیدها که سرچشمه اختیار و قدرت بر انتخاب است در مورد حق تعالی صادق نیست و منتفی است؛ اما آن دسته از ایشان که به مرتبه تعین ثانی که موطن اعیان ثابته است رسیده اند، اراده آنها با اراده الهی یکی است.

کلیدواژه ها:

اراده حق ، اختیار انسان ، اعیان ثابته ، تعین ثانی ، قونوی