مطالعه تطبیقی برنامه های توسعه در ایران و کشورهای منتخب

پیشینه مفهوم توسعه به دهه ۱۹۵۰ میلادی بازمی‌گردد. ضرورت بازسازی و ایجاد رفاه در کشورهای درگیر جنگ جهانی دوم و نوسازی و پیشرفت سایر کشورها در ترویج مفهوم توسعه موثر بوده است. مفهوم توسعه نیز، به طور مستمر در حال تحول بوده و در طی ۷ دهه اخیر به شدت تغییر کرده است. توسعه علاوه ‌بر رشد اقتصادی به مسائلی همچون بهبود توزیع درآمد بین افراد جامعه و کاهش فقر، گسترش ظرفیت‌های ساختاری کشور برای افزایش تولید، ارائه خدمات آموزشی، بهداشتی و ارتباطات و اطلاعات که همگی زمینه بهبود کیفیت زندگی افراد را فراهم می‌کنند توجه دارد و از پوشش موضوعی متفاوتی برخوردار است. پس از اتمام جنگ جهانی دوم، توسعه‌خواهی با اهداف متفاوت در دستور کار دولت‌ها قرار گرفت؛ برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت برای ایجاد رشد اقتصادی مناسب، طراحی و به مرحله اجرا درآمد (نوبخت، ۱۳۹۴: ۳۷).

با مطرح شدن مفهوم و برنامه‌ریزی توسعه، بسیاری از کشورها نقشه راهی را برای طی نمودن این مسیر و دستیابی به اهداف خود تعیین کردند. ایران نیز با داشتن سابقه بیش از هفتاد سال برنامه‌ریزی توسعه، جزء کشورهای با سابقه در این زمینه محسوب می‌شود؛ اما ضمن صرف منابع و تهیه ۱۲ برنامه توسعه پیش و پس از انقلاب اسلامی، تحقق‌پذیری برنامه‌ها چندان موفقیت‌آمیز نبوده است. در عین حال کشورهای کثیری نیز مشاهده می‌شود که با سابقه برنامه‌ریزی کمتر، در این عرصه موفق‌تر بوده‌اند. بر این اساس می‌توان با بهره‌گیری از درس‌آموخته‌ها در تدوین برنامه‌های توسعه کشور و با استفاده از روش‌هایی چون مطالعه تطبیقی به عنوان علم مقایسه میان دو یا چند پدیده، به شناسایی دلایل موفقیت و عدم موفقیت برنامه توسعه کشورها، ترسیم نقاط قوت و ضعف و شفاف‌سازی موانع و مشکلات مسیر توسعه پرداخت. همچنین شناسایی شباهت‌ها و تفاوت‌های مسیر توسعه در نقاط مختلف جهان می‌تواند منجر به ترسیم نقشه راه و تدوین برنامه مطلوب توسعه کشور شود. با توجه به اهمیت این موضوع، هدف اصلی این پژوهش بهره‌برداری از درس‌‌آموخته‌ها و بیان برخی نکات در حوزه تهیه و تدوین برنامه‌های توسعه است که باید مورد توجه برنامه‌ریزان قرار گیرد. در این پژوهش سعی گردید با واکاوی برنامه‌های توسعه و فرایند تدوین آن‌ها در کشورها و مقایسه تطبیقی میان برنامه‌های تهیه شده در ایران و کشورهای منتخب به بیان نکات کلیدی و قابل تامل پرداخته شود. لازم به توضیح است که در این پژوهش تلاش شده متاخرترین برنامه‌های توسعه جهت استفاده مطلوب‌تر از درس‌ آموخته‌ها، مورد توجه و بررسی قرار گیرد. در این راستا شاکله بحث و مقایسه تطبیقی بر اساس پرسش‌ها و معیارهایی همچون افق زمانی، اهداف، تنظیم‌کننده و تصویب‌کننده سند، ساختار، تشریح وضعیت موجود، فرصت‌ها و چالش‌ها، استراتژی توسعه، پوشش موضوعی، نظارت بر سند، اصول و دیدگاه‌های توسعه‌ای سند و توسعه فضایی شکل گرفته که علاوه بر بررسی آخرین برنامه مصوب توسعه در ایران و سند تحول دولت، کشورهایی از اقصی نقاط جهان را بر مبنای میزان دسترسی به اطلاعات، سابقه برنامه‌ریزی و تنوع طیف، مورد بررسی و واکاوی قرار داده است.