بررسی قاعده عدل و انصاف از دیدگاه حقوق و فقه اسلامی

عدالت یکی از مسایل زیربنایی و بسیار مهم در فلسفه حقوق است. بحث از انواع حکومتها مبتنی بر دانستن چیستی عدالت است؛ زیرا تا معنای عدالت دانسته نشود، نمیتوان حکومتی طراحی کرد که عادلانه باشد. انصاف صرف نظر این که یک قاعده ی فقهی باشد، به دو معنا است: یکی برابری و دیگری حکم وجدان و اخلاق در یک مورد. قاعده ی انصاف را می توان با استناد به آیات، سنت، اعم از روایات و افعال معصومین، و بناء عقلاء بهاثبات رساند، همچنین موارد متعددی از کاربرد این قاعده در زندگی معصومین و قضاوت های ایشان به چشم می خوردعدالت،. حد وسط و عدل است که میان افراط و تفریط است. در واقع نصف کردن به معنای توازن و تناسب بین دو شیء است که هم در انصاف و هم در عدالت وجود دارد؛ ولی تفاوتی که میان انصاف و عدالت است و کتابهای لغت به آن توجه نداشتهاند، این است که نصف کردن در انصاف، توسط خود شخص انجام میشود و خود اوست که قاضی میشود و نصف کردن میان خود و دیگری است. همچنین در انصاف، تنها یک چیز است که به دو نیمه برابر تقسیم میشود؛اما عدالت، قرار دادن عدل میان چند فرد بیگانه است و لحاظ نفسی در آن نیست و امکان دارد چند چیز موضوع آن قرار گیرد؛ بنابراین، یکتایی چیزی محور معنایی آن نیست. عدالت، گذاردن شیء در جای خود است و هیچ گونه لحاظ نفسی یا غیری برای آن اعتبار نمیشود. بر این اساس، برخی از مصادیق انصاف، زیر مجموعه عدالت و از مصادیق آن قرار می گیرد و میشود در موردی انصاف باشد، اما عدالتی در آن نباشد. رابطه میان عدالت و انصاف، عام و خاص مطلق است؛ به این معنا که هر عدالتی، انصاف را با خود دارد، ولی چنین نیست که هر جا انصاف باشد، عدالت نیز هست؛ زیرا دایره انصاف، گسترده تر از عدالت است.