تحلیل روند عوامل موثر بر گرد و غبار هندیجان با رویکرد چارچوب پیشران-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ

مقدمهپدیده گرد و غبار، از حوادث طبیعی است که به­ صورت وسیعی در سطح جهان به ­خصوص در مناطق خشک رخ می دهد. از عوامل اصلی و موثر در رخداد این پدیده، موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی مناطق تحت تاثیر آن است. هدف این پژوهش، تحلیل روابط علت و معلولی رویدادهای گرد و غبار در منطقه هندیجان با رویکرد چارچوب پیشران-فشار-وضعیت-اثر-پاسخ (DPSIR) است. مواد و روش­ هافرایندDPSIR ، تحلیلی مبتنی بر رابطه علت-معلولی عوامل، برای سیاست­گذاری و برنامه ­ریزی مدیریتی است. چارچوب DPSIR یک چارچوب تفکر سیستمی است که فرض می­ کند، رابطه های علت و معلولی بین سیستم های محیطی و اقتصادی-اجتماعی وجود دارد. این چارچوب مفهومی، چرخه ای از دلایل و نتایج را برای تلفیق مناسب داده ها و اطلاعات پایه اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی به کار می گیرد و ارتباط فرایندهای محیط زیست را با عوامل انسانی مشخص ساخته و همچنین، منجر به درک ارتباط سطوح سیاست گذاری و مطالعات محیط زیست می شود. در این پژوهش، روند هر مولفه DPSIR نیز با اعمال معیارهای کمی برای دوره زمانی ۲۰۱۹-۲۰۰۷ مورد ارزیابی قرار گرفت. نتایج و بحثنتایج تحقیق نشان داد که شاخص کل همه مولفه های DPSIR، برای دوره مورد مطالعه روند صعودی دارند. شیب روند مربوط به مولفه های D، P، S، I و R به ترتیب برابر با ۰.۰۶، ۰.۰۳، ۰.۰۲، ۰.۰۵ و ۰.۰۲ بوده است. اگرچه برخی از پاسخ های انجام شده برای کاهش تاثیر سایر مولفه های DPSIR در جهت بهبود وضعیت گرد و غبار اتخاذ شده­ اند، ولی نتایج تحقیق و روند تغییرات نشان می ­دهند که کافی و یکپارچه نبوده ­اند. همچنین، در این پژوهش، انواع پاسخ های مربوط به مولفه های نیروی محرکه، فشار، وضعیت و اثرات شناسایی شد. نتایج نشان ­داد که غلظت گرد و غبار و روزهای غبارآلود منطقه در طول دوره مطالعه افزایش یافته و توجه بیشتری به پاسخ های واکنشی و تمرکز کمتری بر پاسخ های پیشگیرانه شده است. همچنین، توجه به پاسخ بالا بردن راندمان آبیاری به دلیل همبستگی زیاد بین وضعیت غلظت گرد و غبار و عوامل فشار از جمله میزان بارندگی، رطوبت خاک و بهره­ برداری از منابع آب در منطقه پژوهش، ضروری است. توجه ویژه به توسعه سامانه ­های استحصال آب به عنوان یکی از مهمترین پاسخ­ های مدیریتی به دلیل وجود همبستگی منفی و زیاد با وضعیت گرد و غبار در طول سال های پژوهش و تامین مناسب و پایدار منابع آبی با کاهش و به حداقل رساندن سدهای انحرافی پایین­دست سدهای کوثر و آسک، به دلیل افزایش غلظت گرد و غبار با افزایش عملیات انحراف سیلاب و احداث سدهای مخزنی و انحرافی از سال ۱۳۸۹، اهمیت دارد. در نظر گرفتن حقابه تالاب­ ها در منطقه با هدف جلوگیری از خشک شدن تالاب ها و ایجاد کانون گرد و غبار به ویژه در غرب شهرستان هندیجان و دقت در انتخاب گونه گیاهی مناسب و همچنین، انجام عملیات بیابان زدایی (کاشت نهال، مالچ پاشی، احداث بادشکن) سازگار با شرایط اکولوژیکی منطقه به دلیل همبستگی منفی بین عملیات بیابان زدایی و کاهش غلظت گرد و غبار از سال ۱۳۹۴ می­تواند به بهبود وضعیت گرد و غبار در منطقه تحقیق کمک نماید. نتیجه­ گیریدر این راستا، توصیه می­ شود به نیروهای محرک (D) و فشارها (P) پاسخ داده شود، تا ضمن بهبود شرایط و اثرات نامطلوب ناشی از آن، پیشران­ ها و فشارهای ایجادکننده وضعیت فعلی نیز قابل­ کنترل باشند. بر این اساس، اجرای ناقص پاسخ ها، دلیل دیگری برای عدم دستیابی به اهداف مدیریتی و نامطلوب تر شدن وضعیت و تعداد روزهای غبارآلود است. همچنین، اجرای برنامه یکپارچه مدیریت حوزه آبخیز در شهرستان هندیجان از طریق تدوین برنامه مشترک آب، کشاورزی و منابع طبیعی در بالادست حوزه آبخیز به ­منظور تبیین اقدامات موثر زنجیره تولید، توزیع و مصرف آب پیشنهاد می ­شود.

کلیدواژه ها:

تحلیل علت و معلولی ، چارچوب DPSIR ، روند تغییرات ، فرایند تحلیل سلسله مراتبی ، مدیریت جامع آبخیز