واکاوی گفتمان تاریخی قرآن از عنوان «مقام ابراهیم»

دو بار در قرآن، در آیات ۱۲۵ بقره و ۹۷ آل عمران، تعبیر «مقام ابراهیم» به کار رفته است. بسیاری از مفسران، مصداق این عنوان قرآنی را سنگ معروف قدمگاه ابراهیم(ع) در نزدیکی کعبه دانسته اند. اما این مصداق شناسی در تبیین دلالت این آیات در بافت نزول آنها، با چالش هایی از نظر تاریخی و از نظر ساختار متن روبرو است. پرسش اصلی این نوشتار آن است که آیا این دو آیه در بافت نزول خود، تنها می خواسته اند درباره سنگ قدمگاه ابراهیم پیامی را به مخاطبان خویش منتقل کنند یا اینکه با گزینش عنوان «مقام ابراهیم»، در پی گفتمانی دیگر بوده اند؟ در این پژوهش، با شیوه تحلیل ساختار متن، گفتمان تاریخی قرآن از این عنوان در بافت نزول مورد واکاوی قرار گرفت و با تحلیل ساختار زبانی «تجرید»، آشکار شد عنوان قرآنی «مقام ابراهیم» دچار تغییر انگاره، از نوع تضییق دامنه معنا شده است؛ این عنوان قرآنی در بافت نزول، در معنای «عبادتگاه ابراهیم» و برای همه «خانه خدا»، نه فقط «سنگ قدمگاه»، به کار رفته است. قرآن با معرفی «خانه خدا» با عنوان «مقام ابراهیم»، در پی زمینه سازی دستور تغییر قبله (در آیه ۱۲۵ بقره) و پشتیبانی نظری از این دستور (در آیه ۹۷ آل عمران)، در برابر خرده گیری های یهودیان مدینه و گفتمان آنها از «بیت المقدس» بوده است.

کلیدواژه ها:

مقام ابراهیم ، تغییر قبله ، تفسیر تاریخی ، تغییر انگاره ، تجرید ، دانش بدیع