خوانش های دوقطبی معطوف به شاهنامه در تبیین دو مقوله «زن» و «صلح»

در چند دهه اخیر شاهنامه فردوسی، به­خصوص از منظر دو مقوله «زن» و «صلح»، مورد خوانش­هایی به­غایت متضاد قرار گرفته است. بی توجه به اعصار شکل گیری متن و اقتضائات نوع ادبی، یکی شاهنامه را به کرانه آثار فمینیستی می­برد و دیگری صد و هشتاد درجه مخالف آن شاهنامه را اثری زن ستیز می خواند؛ یکی صرفا بر پایه تاملات راوی شاهنامه را اثری در نکوهش جنگ می داند و دیگری بر پایه شواهد ساختگی آن را اثری نه فقط در ستایش جنگاوری که طرف دار کشتار جمعی می­شمارد. این جستار با نام گذاری «خوانش دوقطبی» بر این نوع نقد متن و به دست دادن تعریف، آشکارکردن روش­ها و راه کارها و سبک ویژه آن، به این گونه خوانش ها از وجه بیرونی و درونی آن و نیز به علل پدیداریشان می­پردازد و به این نتیجه می رسد که خوانش­های دوقطبی اگرچه در بادی امر به نظر متضاد و نامرتبط می رسند، اما بواقع از دل یک وضعیت واحد بیرون آمده اند، شباهت های عمده ای با هم دارند، تالی فاسد یک دیگر و پدیدآورنده یا برانگیزاننده یک دیگر ند. آن ها ماهیتا نه قادر به گفت­وگو با هم­اند و نه با متنی که مورد نقد قرار داده­اند، و صرفا در چنبره نوعی تسلسل باطل به دور خود می­چرخند. این جستار نشان می­دهد که خوانش های دوقطبی معطوف به شاهنامه در اصل جنگی نیابتی را پیش می برند و به جای آن که کاشف حقیقتی از متن باشند، تلویحا وضعیتی خاص و تجربه­ای مدرن از ایران معاصر را بازنمایی می کنند؛ وضعیت و تجربه ای که به تناسب و فراخور خوانش های دوقطبی شاهنامه مبتنی بر نظرگاه و جهت گیری ای دوقطبی اند: ایمان به حقیقت و کارآمدی سنت و انکار آن، ایران را یک پارچه و متحد خواستن و غیر آن، باور به حقیقت تاریخی ایران متحد و عکس آن. خوانش های دوقطبی برآمده از منش عاطفی و ذهنی جامعه ای دوقطبی است که قدمتش از یک سو و تجربه مواجهه با دوران جدید از سوی دیگر، او را متشائل کرده است، یا متشائل بودنش موجبات دوقطبی شدن مواجهه اش با جهان و متن را فراهم آورده است. و در نهایت این جستار با بیان این که چرا خوانش­های دوقطبی بیش از هر متنی به شاهنامه معطوف بوده­اند، و بر سر چه معنایی از شاهنامه اجماع داشته اند، درک معنای تازه­ای از ماهیت فرهنگی و جای گاه بی همتای این اثر در فرهنگ ایران به دست می دهد.

کلیدواژه ها:

خوانش دوقطبی ، زن ، صلح