بازآفرینی اندیشه اقتصادی و سیاسی میرزا ملکم خان به میانجی نظریه «توسعه ناموزون و مرکب»

نظریه «توسعه ناموزون و مرکب» نظریه ای است که برای اولین بار توسط لئون تروتسکی و در توضیح شکل ویژه رشد سرمایه داری و تجربه مدرنیته در روسیه و شکل ویژه تغییر اجتماعی و انقلاب در روسیه تزاری طرح شده است. یکی از نتایجی تروتسکی از این می گیرد این است که کشورهای «عقب مانده» می توانند برخی دستاوردهای کشورهای پیشرفته را بدون پیمودن مسیر اولیه به دست بیاورند، عاملی که تروتسکی آن را «امتیاز عقب ماندگی» می نامد. پژوهش حاضر تلاش می کند ضمن توضیح و تحلیل مبانی مفهومی نظریه مزبور، اندیشه سیاسی و اقتصادی میرزا ملکم خان ناظم الدوله، به عنوان یکی از مهم ترین شخصیت های فکری انقلاب مشروطه ایران را از منظر نظریه «توسعه ناموزون و مرکب» مورد خوانش قرار دهد. پژوهش حاضر به طور خاص درصدد پاسخ به این پرسش است که «اصل توسعه ناموزون و مرکب در اندیشه میرزاملکم خان چگونه قابل ردیابی است؟». در این راستا با تکیه بر رسالات وی، استدلال خواهد شد که میرزا ملکم خان در مواجهه انتقادی اش با عقب ماندگی ایران در دوران قاجاریه و در آراء خود برای رفع عقب ماندگی و برقراری نظام مشروطه، همواره بر مولفه ی هم زیستی جوامع و جهش از مراحل توسعه تاکید می کند که هر دوی این موارد از عناصر اصلی نظریه توسعه ناموزون و مرکب هستند. همچنین این پژوهش با تکیه بر روش تحلیلی تبیینی، تلاش می کند که چرخش های فکری و سیاسی این متفکر را از رهگذر نظریه فوق مورد واکاوی قرار دهد تا شفاف شود چرا میرزاملکم خان به صورت غیرمستقیم «امتیاز عقب ماندگی» را برای ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم یک فرصت استثنائی برای وقوع یک انقلاب می دانسته است.

کلیدواژه ها:

توسعه ناموزون و مرکب ، لئون تروتسکی ، انقلاب روسیه ، قاجاریه ، انقلاب مشروطه ایران ، میرزا ملکم خان