گاهنگاری و تحلیل کاربری محوطه موسوم به قلعه سام در ولایت تاریخی ماسبذان (استان ایلام)

نواحی غرب ایران در طی دوره ساسانی و سده های نخستین اسلامی به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و نزدیکی به مراکز حکومتی از اهمیتی ویژه برخوردار بوده­اند. از جمله نواحی مهم غرب ایران طی این ادوار، می­ توان به ولایت ماسبذان اشاره کرد. طبق تقسیم ­بندی­ های جغرافیایی دوره ساسانی و اسلامی، ماسبذان به ترتیب در قالب ایالت ­های کوست خوربران و جبال قابل تعریف است که شهر سیروان/شیروان کرسی آن به شمار می­رفت. بنا به نظر پژوهشگران در جغرافیای سرزمینی کنونی ایران، ماسبذان منطبق بر بخش­های شمالی استان ایلام است. قابلیت­ ها و امکانات طبیعی بالای منطقه و موقعیت ارتباطی مناسب باعث شکل­ گیری و گسترش استقرارها و بناهای مهمی در آن شده است. «قلعه­ سام» یکی از آثار ارزشمند این ناحیه محسوب می­ شود که علی رغم اهمیت ویژه آن (به لحاظ شاخصه­ های معماری) تاکنون ناشناخته مانده است. این بنا در تنگه «سی­پله» در محدوده مرزی استان­ های لرستان و ایلام واقع شده است. قلعه سام از دو بخش مجزا (از نظر سازه ای) اما مرتبط با هم (از نظر کارکردی و تاریخ ساخت) تشکیل شده است؛ ساختار اصلی محوطه متشکل از بنای گنبددار آراسته به تزیینات گچ بری در پایین دست محوطه و دژی مستحکم در بالادست آن است. هدف مقاله حاضر آن است تا با اتکاء بر یافته­ های باستان­شناختی و شواهد معماری موجود، ضمن معرفی و شناساندن قلعه ­سام، هویت کارکردی و گاهنگاری آن ارزیابی و مورد تحلیل قرار گیرد. رویکرد تحقیق تاریخی است و یافته ­ها با استفاده از روش یافته­ اندوزی از منابع کتابخانه­ای و بررسی میدانی گردآوری شده ­اند. ویژگی­ های سازه­ای و ریخت ­شناسی قلعه سام، بیانگر آن است که این بنا اقامتگاهی امنیتی متعلق به شخصی عالی­رتبه بوده است. مشخصه­ های مکانی این بنا در ترکیب با سایر آثار موجود در تنگه سی­پله، نشان از غلبه انگیزه­ های سیاسی و امنیتی در ساخت آن دارد. عناصر معماری، سفال های پراکنده در عرصه و پیرامون محوطه و تزیینات گچ­ بری به ­کار رفته در بنا، نشانگر ساخت آن در بازه زمانی اواخر دوره ساسانی و سده ­های آغازین اسلامی است.

کلیدواژه ها:

ماسبذان ، تنگه سی پله ، قلعه سام ، معماری نظامی ، ولایت ماسبذان