سخن سردبیر: سنجش علم و تولیدات علمی

سنجش علم و تولیدات علمی بسیار قبل از آنکه پوزیتیویسم به عنوان رهیافتی غالب در حوزه معرفت علمی بروز و بر کمیت بیش از پیش تاکید کند، در گذشته و در همه ادوار زندگی بشر به مساله کمیت توجه می شده است. کمیت همواره باری از کیفیت به همراه داشته است. وقتی شما مثلا برای امور زندگی خود می گوئید فلان مقدار و یا تعداد برای موضوعی خاص بس است، همین بس بودن امری کیفی است و مناسبت را می رساند. مثلا برای تغذیه به فلان مقدار غذا و یا میوه، و برای لباس در هر سال به مقدار مشخصی از لباس بسنده می کنید و این تعداد حدکفایت مقدار و یا تعداد را در بر دارد. وقتی جمعیت زیاد می شود، شما برای تامین حداقل ها ناگزیرید به مساله کم توجه بیشتری کنید اما در همین حال از کیفیت آن هم غافل نیستید. آنچه مهم است مساله کم و کیف، که برآیند آن را می توان به اندازه و مقدار تعبیر کرد، امری بدیهی است. مدیران برای اداره امور ناگزیر باید به مساله کم و کیف توجه کنند و همواره این دو را به صورت طیفی در نظر بگیرند که یک سر آن کم و سر دیگر آن کیف است و بنا به موقعیت مدیریتی ممکن است یکی از دو طرف قوی تر و بیشتر مورد توجه باشد ارزیابی و سنجش یکی از ابزارهای مدیریتی مورد نیاز زندگی در همه احوال بوده و هست. ارزیابی در مدیریت فردی و خصوصی و به ویژه مدیریت اجتماعی امری جدی و اساسی است و طبعا امر ارزیابی ممکن نخواهد شد مگر از طریق به کارگیری ابزار اندازه گیری. مدیریت علمی، یعنی ارزیابی حضور علمی فرد و جامعه از طریق تولید و توزیع در صحنه ملی و جهانی، نیز از این امر مستثنی نیست؛ به ویژه آنجا که رقابت علمی مطرح می شود از حساسیت ویژه ای برخوردار است و به ناگزیر مدیران برای اندازه گیری حضور علمی افراد، سازمان ها، و در جمع، ملت ها از طریق تولید و یا توزیع باید بر شاخص ها و ابزارهائی رو آورند تا بتوانند به مدیریت درست بپردازند و در صحنه رقابت از دیگران عقب نمانند. کتاب سنجی، اطلاع سنجی، علم سنجی، کتابخانه سنجی، وب سنجی و مانند آن همه از مقوله های سنجش اند و ابزارهایی هستند برای تعیین کمیت تولیدات علمی در صحنه های رقابت ملی و جهانی که با آن مدیران وضعیت گذشته و حال را بررسی و برای آینده تصمیم گیری می نمایند. همچنانکه گفته شد، سنجش علم همانند هر سنجش و اندازه گیری دیگری مستقل نیست و ابزاری برای مدیریت به شمار می آید. از این رو، جست و جو در زیربنای فلسفی و مبانی معرفتی ابزار کاری پر چالش است. اما مدیریت و اشکال آن که خود متکی بر فلسفه اداره زندگی مدنی و اجتماعی است و ارزیابی و کنترل یکی از خصیصه های آن است، به ناگزیر باید ابزارهایی داشته باشد که طبعا نوع نگاه به مساله و یا حل آنها، ابزارهای مناسبی را طلب می کند که باید مدیران به آن توجه نمایند. فی المثل وقتی شما طول را اندازه گیری می کنید و یا وزن را محک می زنید، ابزاری متناسب با مقصود خود انتخاب می کنید و همینطور وقتی بحث شما تعیین میزان تولید کتاب و یا گسترش اطلاع و دانش و یا حضور در محیط وب است، هر یک ابزاری متناسب خود را طالب اند. نکته دیگر این است که در بسیاری از اوقات از علم سنجی و وب سنجی به عنوان روش یاد و گاهی اوقات از آن به رویکرد علم سنجی و یا ابزار علم سنجی تعبیر می شود. پرسش اصلی این است که آیا روشی به نام علم سنجی و یا وب سنجی وجود دارد؟ اگر درست بیندیشیم خواهیم دید که روش های پژوهشی- اگر به آن اصلا قائل باشیم- در محیط سنتی و غیر وب دارای انواعی چون تاریخی، تجربی، پیمایشی، تحلیل محتوا، کم و یا کیف محور و مانند آن بوده است. اکنون که محیط پژوهش از سنتی به الکترونیک در حال تغییر است و یا تغییر کرده است آیا جز این است که همه روش های قبلی می توانند در محیط وب هم به معرض تجربه و آزمایش درآیند. به این معنا که اگر روش تاریخی، تحلیل محتوا، مبتنی بر شواهد، تجربی، تطبیقی و مانند آن بوده است، اینک در محیط وب همان روش ها می تواند مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین آیا بهتر نیست که به جای روش علم سنجی و یا وب سنجی که بدون توجه به ماهیت آن، به ویژه در زبان فارسی، بسیار مورد استفاده قرار می گیرد بگوئیم مطالعه در محیط الکترونیکی است و با توجه به نوع پژوهش مدنظر باید ابزار مناسبی جهت مطالعه تاریخی، پیمایشی، استنادی، تطبیقی، و مانند آن در محیط الکترونیکی فراهم آورد؟ بنابراین اطلاق روش پژوهش به علم سنجی خالی از چالش نیست زیرا می دانیم که علم سنجی و وب سنجی ابزارهای اندازه گیری ای – چون متر یا کیلو- برای روش های تحقیقی گوناگون هستند و تکمیل و تکامل ابزار، باز هم آن را از حالت ابزار بیرون نخواهد برد. کافی است افرادی را با کاربرد این ابزارها آشنا کنیم و آنها را با تمرین هر چه بیشتر برای استفاده درست از ابزار و نشان دادن قوت و ضعف استفاده از آن به کار گماریم تا به خوبی مقصود ما را عملی کنند. آنها می توانند با نشان دادن نقاط قوت و ضعف ابزار، محققان را در زمینه ساخت و تکمیل ابزار بسیج کنند. بنابراین ملاحظه می شود که پژوهش هایی که با روش علم سنجی، اگر چه مفید است، اما از آنجا که از نرم افزارهای ساخته شده به وفور استفاده می شود، کم تر می توانند پژوهش های اصیل تلقی شوند. نکته دیگر، استناد وبی و علم سنجی و همراه کردن این دو با یکدیگر است. به نظر می رسد استناد مقوله ای است که هم در محیط سنتی و هم در محیط وب مورد استفاده فراوان دارد و آن را معادل و یا هم ردیف با هم قرار دادن نوعی تسامح است. ضمن اینکه لینک ها را در محیط وب معادل و مرادف استناد در محیط چاپی قرار دادن نیز خالی از مسامحه نیست زیرا فی المثل در یک مقاله الکترونیکی اگر شما لینک داشته باشید باید تحلیل کنید که آیا اینجا لینک صرفا به خاطر استناد است و یا برای ارائه خدمت بیشتر است و یا حتی تبلیغ و مانند آن. لذا نمی توان گفت که لینک در محیط وب فقط معادل استناد در محیط چاپی است؛ چه بسا موارد دیگری از آن منظور باشد. ضمن اینکه در استنادهای چاپی اغلب به صفحه منبع هم برای استناد اشاره می شود تا مراجعه کننده و یا متقاضی بتواند ریشه استناد را سریعا بیابد. اما در محیط وب چنانچه پس از ورود به لینک (پیوند)، مطلب استناد شده برجسته نشده باشد، ممکن است نتوانید خط سیر استناد را پیگیری کنید. به علاوه استناد هم امری کمی و کیفی است که چنانچه در محیط وب به کیف توجه نشود مقصود حاصل نخواهد شد. نکته دیگری که در استناد و نیز ضریب تاثیر استناد مطرح است، اقبال جامعه به این موضوع و تبلیغات به صورت عام و یا علمی در این زمینه و چهره ساختن از افراد خاص است که می تواند آن را تحت تاثیر قرار دهد. البته مورد توجه و استناد قرار گرفتن امری مطلوب است و آنهائی که مقالاتشان بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد قابل تقدیراند اما نباید نسبت به آن مطلق نگری شود. چه بسا فردی با ضریب تاثیر فراوان جمع آوری کننده مطالعات دیگران باشد و حرفی جدی برای عرضه نداشته باشد اما در مقابل، فردی شاخص و صاحب نظر و مبتکر در یک حوزه موضوعی، ضریب تاثیر اندکی داشته باشد. توجه به این موضوع در استناد موجب می شود تا نسبت به آن افراط نشود و خطا صورت نگیرد. بحث در این مورد مجال دیگری را می طلبد. رویت پذیری و یا نمایانی مقوله دیگری در علم سنجی و وب سنجی است؛ مسئله ای که این روزها در سطح ملی و جهانی سخت مورد توجه قرار گرفته است. موسسات و دانشگاه ها برای رقابت علمی و یا جذب امکانات سعی در انجام اقداماتی برای افزایش رویت پذیری می کنند. این امر از آنجا ناشی می شود که در صحنه رقابت های علمی، گاه تولید مساله اصلی است و لذا محققان باید به سمت آن روی آورند ولی بسیار اتفاق می افتد که با آنکه تولید انجام می شود چون توزیع به خوبی صورت نمی گیرد و یا آدرس های درستی برای کاربران جهت دسترسی ایجاد نمی شود، یا آدرس دهی خوب صورت نگرفته و شناسه ها با نام های مختلف و اشکال گوناگون عرضه می شود، تولیدات انجام شده مغفول می ماند و کسی از آن یادی نمی کند. لذا برای بازیابی از کلیدواژه های مختلف بدون آنکه ارجاعات لازم صورت گرفته باشد باید استفاده شود. در این موقع است که بسیاری از موسسات علمی و دانشگاه ها رویت پذیری خود را در سطح ملی و جهانی از دست می دهند و از این بابت متضرر می شوند. از این رو است که مشاهده می شود در شرائط کنونی رقابت علمی، بسیاری از موسسات و دانشگاه ها در سطح جهانی برای جذب امکانات بیشتر و پذیرش دانشجوی زیادتر از سراسر جهان، ضمن بالا بردن امکانات خود، به نمایانی خود بیش از پیش توجه می کنند تا بتوانند از منافعش استفاده نمایند. کشورهای عقب افتاده و یا عقب نگه داشته شده برای اینکه خود را به سطح جهانی برسانند بدون آنکه توجه کنند که معیارهای انتخاب شده برای رتبه بندی کاملا منصفانه و عادلانه است، ناگزیرند تا خود را در سطح جهانی مطرح کنند. دانشگاه های ایران هم در این زمینه سخت به تکاپو افتاده اند تا خود را در سطح ملی و جهانی نشان دهند که البته در حد خود (و نه افراطی) کار خوبی است و ابزار علم سنجی برای آن مورد استفاده قرار گرفته است. توجه به نمایانی فعالیت های علمی در کشورهای در حال توسعه و از جمله ایران سبب شده که رشته ای به نام علم سنجی مطرح شود. کمیته برنامه ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فن آوری در رشته کتابداری و اطلاع رسانی، رشته علم سنجی را – با آن که نمونه آن در دنیا سابقه نداشت- تصویب نمود و نظر به استقبال دانشگاه ها از این برنامه، دانشکده کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تهران برای اجرای این رشته پیشقدم شد و امید است که با توفیق آن را اجرا کند. بنابراین، اکنون که رشته علم سنجی تصویب شده و به اجرا درآمده است با توجه به اینکه دانشگاه ها در رقابت بین المللی سخت به تولیدات علمی و نمایانی آن توجه دارند و بسیاری از استادان نیز علاقه مندند که هر چه بیشتر در صحنه های علمی امتیاز بیاورند، پیشنهاد می شود تا در دانشگاه ها مراکزی تحت عنوان رویت پذیری و نمایانی علمی م یا معادل آن ایجاد شود و افراد فارغ التحصیل این رشته را به کار گیرند و برای هر دانشکده به فراخور وسعت و کثرت فعالیت آن، یک یا چند نفر متخصص این رشته را مامور کنند تا آنها با کار مستقیم با استادان و دانشجویان تحصیلات تکمیلی و آموزش آنان بتوانند تولید علمی و عرضه درست آن را به مجامع علمی بیشتر کرده و حضور آنان را در صحنه های علمی که به نوبه خود ره آوردی برای دانشگاه ها هم هست، افزایش دهند.