سخن سردبیر: باز هم هویت

بحث هویت به ویژه برای رشته هایی که گرفتار آنند از هر امری مهم تر و به قول معروف «از هر زبان که می شنوی نامکرر است». اولین رکن شناسایی هر فردی داشتن شناسنامه است اما او به نام اکتفا نمی­ کند، باید اسمش با مسما باشد، یا با مسما بشود وگرنه فقط نشانی است بی معنا تا گم نشود. داشتن مشخصات شناسنامه ای اولین گام است و فرد شناسنامه ­دار در طول عمرش باید با تلاش و کوشش به هویت برسد. برای حوزه های علمی هم همین طور است. ضرورت به وجود آمدن رشته ای علمی در جامعه توسط جمعی از خبرگان به وجود می آید اما راز ماندگاری اش بسته به عملکرد آن است. در جلسه کمیته علم اطلاعات و دانش شناسی وابسته به گروه بررسی متون وابسته به پژوهشگاه علوم انسانی در دانشگاه الزهرا در دی ماه ۹۸، بحثی دوباره درباره هویت رشته علم اطلاعات و دانش شناسی در بین استادان رشته که عمدتا درجه استادی تمام داشتند به شدت درگرفت، و بحث آن قدر ادامه یافت که قرار شد در اندیشگاه فرهنگ کتابخانه ملی به عنوان یک چالش مطرح و برای آن جلسه ویژه گذاشته شود. سوال این بود که این رشته سرانجام جزء علوم انسانی و اجتماعی است یا جنبه فنی آن قوی تر است و باید به رشته ای فنی متصل شود و هریک از دو نظر، رای موافق و مخالف داشت. دیدم که باآنکه اخیرا از جانب علاقه مندان و دل سوزان این رشته در داخل و خارج کشور تلاش های فراوانی صورت گرفته است، ولی هنوز یا به حد اقناع یا قلبا کسی به آن باور نرسیده است. توضیح مطلب به این قرار است:  مدافعان هریک از دو نظر استدلال های خود را داشتند. تاثیر فناوری یکی از مقولاتی بود که سخت موردتوجه بود و اینکه در دنیای امروز بدون استفاده ار فناوری امکان حضور و عرض اندام نیست. واقعا هم همین طور است. فناوری دنیایی دیگر در برابر ما گشوده است. اما سوال اصلی این است که فناوری فقط در حوزه ما تاثیرگذار بوده یا همه علوم را تحث تاثیر خود قرار داده است؟ در حال حاضر کدام رشته علمی را می توانید نام ببرید که از فناوری های نوین متاثر نشده باشد؛ دست کم در انتشار و توزیع یافته های علمی و پژوهشی آنان اثرات آن به خوبی مشهود است. اگر چنین است، که هست، آیا می­توان فناوری را هویت رشته، یا حتی قوام ­بخش بخش مهمی از آن نامید؟ آن هایی که با هویت خود آشنا نیستند، یا هویت خود را دست کم می گیرند، سعی می کنند به زبان دیگری از آن سخن بگویند. در جامعه هم همین طور است. به عنوان نمونه، استفاده بیش ازحد از زبان بیگانه یا پذیرش سبک زندگی از روی تقلید، نشان از خودکم بینی و بی هویتی دارد. هویت و تعریف دو روی یک سکه هستند؛ اگر پدیده ای هویت داشته باشد تعریف آن به خوبی و سادگی انجام می شود و چنانچه فاقد آن باشد با هزار پیرایه هم نمی توان برای آن تعریفی ساخت. اصطلاح میان ­رشته ای که اخیرا باب شده در بعضی موارد توجیهی برای فرار از تعریف است؛ یعنی چون نمی توانیم تعریف کنیم می­ گوییم رشته ما میان­ رشته ­ای است، به این معنا که چیزی است بین رشته ها و هویت مشخصی ندارد. درحالی که همه رشته ها به نوعی بین­ رشته­ ای هستند، میزان و مقدار آن تفاوت می کند (فدایی، ۱۳۹۲، ۶۴). در گذشته، به خاطر ضعف اطلاعات و عدم گسترش علم و نوع نگاه به رشته ها (دیسیپلین ها) متخصصان هر رشته با تلاش برای جلوگیری و احتراز از مداخله در رشته های دیگر، سعی در ایجاد دیواری محکم از استبداد رشته ای می­ کردند؛ شاید چون انسان و نیازهای انسان را به خوبی نمی شناختند، یا فناوری به عنوان ابزار به قدری محدود بود که اجازه چنین کاری را نمی داد. اینک با برداشته شدن این موانع، راه ورود به رشته­ های دیگر باز شده است ولی بنا نیست که هویت رشته­ ها دستخوش تغییر شود. درست است نظام شبکه ای در سایه گسترش فناوری تحولی در مطالعات علمی به وجود آورده است، اما این نشانگر جهل ما نسبت به این امکانات بوده است. نظام شبکه ای همچون نظام سلسله مراتبی وجود داشته و ما از آن غافل بوده ایم. چه کسی می تواند ادعا کند که انسان و مطالعه نیازهای او در گذشته ویژگی شبکه ای نداشته است و ما اخیرا آن را کشف کرده ایم؟ جامع نگری به جای تخصص نگری صرف چنین امکانی را به وجود آورده و فناوری ابزار قدرتمندی در این زمینه شده است. در این جلسه، یکی می گفت محور اصلی رشته ما اطلاعات است. پاسخ آن بود که اطلاعات آن قدر کلی است که همه رشته های علمی می توانند چنین ادعایی داشته باشند که ما هم با اطلاعات سروکار داریم. پس اطلاعات محض نمی تواند محور اصلی در هویت بخشی به این حوزه باشد، بلکه باید جنبه ای از آن را در نظر گرفت. دیگری می گفت محور اصلی رشته بازیابی اطلاعات است، که به نظر می رسد بیشتر موردتوجه باشد؛ زیرا ذخیره و بازیابی از آغاز پدید آمدن این رشته همواره موردتوجه مدافعان این رشته بوده است. بازیابی اطلاعات به عنوان حاصل و نتیجه غایی، و توجه به سرعت، دقت، سرعت و صرفه آن می تواند خصیصه واقعی این رشته باشد که در آن هیچ حوزه علمی دیگر در این باب مشترک نباشد، مگر رشته رایانه (کامپیوتر) که باید در آن تامل کرد و یکی از آفت های این رشته تعارض یا تجاوز این حوزه به رشته علم اطلاعات و دانش شناسی است. همچنین، مطرح شد که فناوری و به ویژه فناوری الکترونیکی و اطلاعاتی فرصت و امتیازی برای همه رشته ها است. به ­عنوان نمونه، پزشکی شاید بیشترین استفاده را از فناوری اطلاعات می کند، اما آیا فناوری به جای تعریف رشته پزشکی نشسته است و یا هویت آن را تغییر داده است؟ هرگز! فناوری تمام قد در خدمت علم پزشکی است که تعریفش به طور ضمنی توجه به سلامت انسان است. اگر چنین است، می توان گفت که علم اطلاعات و دانش شناسی هم بسیار متاثر از فناوری های نوین است اما ماهیت آن را، اگر وجود داشته باشد، تغییر نداده است. فرد سومی می گفت اگرچه ما ناگزیریم که از فناوری استفاده کنیم، ولی همین استفاده جنبه انسانی دارد و این نکته باز می تواند فصل ممیزه ای باشد بین این رشته و سایر حوزه ها. تردیدی نیست که فناوری ­های اطلاعاتی تاثیر بسیار زیادی بر این رشته گذاشته است. اینک به عنوان مثال، گوگل یک کتابخانه بزرگ در سطح جهانی است. بسیاری بر این باورند که با وجود موتورهای جستجویی مانند گوگل دیگر نیازی به کتابخانه نیست. این تاثیر به حدی است که بعضی به جای استفاده از واژه جستجو، می گویند گوگل می کنیم. بسیاری کتابخانه های شخصی خود را جمع کرده و از فضای مجازی استفاده می کنند. اما سوال این است که با وجود گوگل، آیا کتابخانه های بزرگ در جهان جمع شده اند یا از وسعت و کثرت مجموعه آنان کاسته شده و می شود؟ آیا در مقالات تحقیقی می توان فقط به اطلاعات گوگل اتکا کرد یا باید از سایت های برآمده از گوگل یا واحدهای تخصصی تر استفاده کرد که اطلاعات آنان اغلب در قالب پی دی اف ذخیره و ارائه شده اند و هزینه طلب می کنند؟ آیا گوگل و امثال آن در پشت صحنه فعالیت های خود از اصول کتابداری و کتابداران استفاده نمی کنند؟ یکی از روسای کتابخانه ­های مهم کشور از اینکه مجموعه بزرگی از منابع در یک دی وی دی جا گرفته است چنان تعریف می کرد که گویی دیگر به کتابدار و کتابخانه نیازی نیست. این به منزله اشتباه گرفتن کتابخانه با یک نرم افزار است. پایگاه های اطلاعاتی ابزاری است در خدمت کتابخانه­ ها و برای انسان! یکی از نکات مهم در تعیین و تبیین هویت و خاصیت ذاتی هر پدیده ای در بین انسان ها از اصطلاح تبادر استفاده می کنند. تبادر به معنای سبقت یک معنا به ذهن شنونده لفظ بدون قرینه است (ویکی فقه) و در علم اصول کاربرد فراوان دارد؛ یعنی اگر از کسی در باره چیزی سوال کنی، آنچه سریع تر و بدون معطلی در ذهن او جای می­ گیرد نشان از واقعیت آن دارد. سوال در اینجا این است که اگر از کسی بپرسید که کتابخانه چگونه جایی است، آیا آن را یک مکان اجتماعی معرفی می کند یا یک مرکز فناوری؟ و این نشان می دهد که کتابخانه علاوه بر خاستگاهش پایگاهی اجتماعی دارد. به تعبیر دیگر، مردم­ نهاد است و برای خدمت به جامعه است. البته در اینجا هم می توان تشکیک کرد که همه موسسات برای مردم است و خدمت محورند؛ باز در اینجا بلافاصله خواهید گفت کتابخانه بیشتر از سایر مراکز از چنین ویژگی ای برخوردار است. کتابخانه و به دنبال آن علم اطلاعات و دانش شناسی ریشه در فلسفه و نیازمندی انسان به بازیابی اطلاعات و شاخه در اجتماع و رفع نیازهای اطلاعاتی و اجتماعی مردم دارد. کتابخانه در انواع خود مردم ­نهاد است و مخاطبان خاص خود را دارد، درحالی که وظیفه مرکز رایانه ای داده پردازی و تمشیت و تقویت ابزار برای هرآن کس که طالب آن باشد هست. حتی با داده کاوی داده هایی را که تهیه می کند نیاز به تحلیل و مشاوره دارد و اگرچه متخصصان باید نظر دهند ولی پایگاه آنان می تواند کتابخانه باشد، یا حاصلش در کتابخانه نگهداری شود تا به هنگام ضرورت، بازیابی و از تکرار و صرف هزینه دوباره جلوگیری شود. هیچ مکان دیگری این چنین مردم­نهاد، اجتماعی و مدافع اقتصاد مادی و معنوی نیست. کتابخانه مرکز تجارت نیست، بلکه مرکز تامین منافع عامه، اعم از به صورت گذراندن ایام فراغت، تهیه ابزارهای اولیه تحقیق، مشاوره بهینه برای یافتن راهکار اقدام، تسکین آلام عمومی، محل گفتمان جامعه و تضمین حرکت های جمعی برای توسعه در ابعاد مختلف زندگی مردم است. پرسش دیگر اینکه آیا فضای مجازی نقش کتابخانه را کم رنگ کرده است؟ بدیهی است که با آمدن فناوری و ارائه شدن خدمات تلفن همراه و پدید آمدن نرم افزارهای گوناگون وضعیت چنان عوض شده که دیگر کسی به کتاب و کتابخانه بها نمی دهد! اما لازم است که به آسیب های اجتماعی پدیدآمده در سطح فرد و جامعه هم توجه شود که زنگ خطری برای سلامت روحی و روانی مردم شده است. در این شرایط، چه مرکزی نزدیک تر و بهتر از کتابخانه است که با همه تنوع وظایفی که دارد می تواند به رفع این آسیب های اجتماعی کمک کند تا با استفاده از فناوری به نیازهای مردم پاسخ دهد. یکی از مهم ترین عارضه های استفاده بی حد از فناوری، تقلیل ارتباط های انسانی و عاطفی است. فضای مجازی به عنوان محصول فناوری عموما چهره ای خشک یا خشن دارد، هرچند در بعضی موارد خود را دوستدار انسان معرفی می ­کند. ارتباطات انسانی در مراکزی همچون کتابخانه، مانند خانه و خانواده، به وجود می آید و تاثیرات مواجهه چهره به چهره برانگیزاننده و نیاز انسان است که در آنجا به آن پاسخ داده می شود. البته، راهکار کتابداران و متولیان مراکز فرهنگی با ظهور فناوری تغییر کرده اما راهبرد آن را عوض نکرده است. کتابدار امروزی باید با حفظ همان روابط انسانی و عاطفی با استفاده ابزار آشنا باشد و راه استفاده صحیح از آن ها را به دیگران آموزش دهد. در کتابخانه ها باید از جوانان مسلط بر فناوری، اما مودب، خوش برخورد، عاطفی، دوستدار جامعه، و روان شناس به صورت تمام وقت یا پاره وقت یا داوطلب استفاده شود تا مراجعه کنندگان بدون دغدغه و خجالت از استفاده از منابع و فناوری از خدمات آنان بهره گیرند و در صورت لزوم از مشاوره افراد مسن تر برای رفع مشکلات اجتماعی نیز استفاده کنند. بنابراین، کتابخانه ها همچنان که برای استفاده عموم باز است برای خدمت رسانی به آحاد جامعه هم باید باز باشد تا از خدمات عام المنفعه مردم به ویژه جوانان استفاده بهینه شود. این امر نیاز به بازنگری در تعریف، وظایف کتابخانه ها و امکانات آن به عنوان اموال عمومی دارد. تعریفی که من از رشته داده ام به این شرح است که علم اطلاعات و دانش شناسی (فدایی، ۱۳۹۲، ۷۶): علم بازیابی و اشاعه اطلاعات و دانش است که ضمن بررسی چیستی و شناخت اجمالی اطلاعات و دانش، از روابط طولی و عرضی اصطلاحات تخصصی در حوزه های مختلف با توجه به دقت، سرعت، صحت و منفعت (اقتصاد و مدیریت) آن برای کاربران (فردی و جمعی) بحث می کند. فدایی، غلامرضا (۱۳۹۲). از کتابداری و اطلاع رسانی تا علم اطلاعات و دانش شناسی. تهران: چاپار.