پایداری عملکرد دانه ژنوتیپ‎های نخود به صورت کاشت پائیزه با استفاده از روش های ناپارامتری

سابقه و هدف: نخود یکی مهم ترین حبوبات در ایران است و تقریبا ۸۴ درصد از حبوبات غذایی را به خود اختصاص داده است. عملکرد دانه نخود به شدت تحت تاثیر محیط قرار می‎گیرد و به نژادگران اغلب پایداری ژنوتیپ‎های با عملکرد بالا را در محیط‎های مختلف، پیش از معرفی به عنوان رقم بررسی می‎کنند. مطالعه دقیق ماهیت برهم کنش ژنوتیپ با محیط، امکان شناسایی ژنوتیپ‎های پایدار و سازگار را برای به‎نژادگران فراهم می‎آورد و همواره یکی از موضوعات مهم در تولید و آزادسازی ارقام جدید پایدار و پر محصول در طرح‎های به‎نژادی بوده است. تطابق و وفق‎پذیری ژنوتیپ‎های نخود نسبت به شرایط محیطی برای سازگاری تولید محصول در سال‎ها و مکان‎های مختلف مهم است. وجود برهم کنش ژنوتیپ و محیط ارزش ژنوتیپ‎ها را در مکان‎های مختلف تحت تاثیر قرار می‎دهد. تحقیق حاضر به منظور بررسی اثر متقابل ژنوتیپ × محیط بر عملکرد دانه ژنوتیپ‎ها و ارقام نخود در چهار محیط و شناسایی ژنوتیپ‎های پایدار و پرعملکرد در شرایط کاشت پاییزه دیم انجام پذیرفت.مواد و روش ها: در این تحقیق دوازده رقم و ژنو‎تیپ پیشرفته نخود طی دو سال زراعی (۱۳۹۷-۱۳۹۵) در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در مناطق نیمه گرم (کوهدشت) و معتدل (خرم آباد) استان لرستان کشت شدند. روش های ناپارامتری مختلف جهت برآورد پایداری ژنوتیپ‎ها شامل آماره‎های ناپارامتری هان Si(۱)، Si(۲)، Si(۳) وSi(۶) ، آماره‎های تنارازو NPi (۱)،NPi(۲) ،NPi(۳) و NPi(۴)، آماره پایداری میانگین رتبه(R)، آماره‎های پایداری کتاتا و همکاران (σr، σmy)، آماره پایداری کانگ (Ysi)، آماره‎های پایداری فوکس (TOP،MID و LOW) و شاخص پایداری ژنوتیپ (GSI) استفاده شد. به منظور شناخت بهتر روابط بین آماره‎های مختلف، از روش تجزیه به مولفه‎های اصلی استفاده شد.یافته ها: نتایج تجزیه واریانس مرکب نشان داد که اثرات اصلی محیط (شامل مکان، سال و مکان × سال) و ژنوتیپ × محیط در سطح احتمال یک درصد و اثرات اصلی ژنوتیپ، مکان × ژنوتیپ و سال × ژنوتیپ در سطح احتمال پنج درصد معنی دار بود. اثرات ژنوتیپ، محیط و اثر متقابل ژنوتیپ × محیط به ترتیب ۴۸/۶ ،۴/۷۷ و ۰۳/۱۳ درصد از مجموع مربعات کل را به خود اختصاص دادند. بای‎پلات مولفه اصلی اول (PC۱) در مقابل مولفه اصلی دوم (PC۲) آماره‎های پایداری ناپارامتری مورد مطالعه را در سه گروه طبقه‎بندی کرد. بر اساس آماره‎هایNPi(۱) ،NPi(۲) ، NPi(۳) وNPi(۴) ژنوتیپ‎های با کم ترین مقادیر به عنوان ژنوتیپ‎های پایدار در نظر گرفته می‎شوند. بر اساس آماره NPi (۱) ژنوتیپ‎های G۱،G۶ و G۹ به عنوان پایدارترین و ژنوتیپ‎های G۳ و G۵ به عنوان ناپایدارترین ژنوتیپ‎ها شناخته شدند. بر اساس پارامترهای NPi(۲) و NPi(۴) ژنوتیپ‎های G۱، G۱۰ وG۹ پایدارترین و ژنوتیپ‎های G۵، G۱۲ و G۴ ناپایدارترین بودند. بر اساس نتایج حاصله دو مولفه اصلی اول و دوم ۶۸ درصد (به ترتیب ۴۲ و ۲۶ درصد به وسیله مولفه اصلی اول و دوم) از واریانس متغیرهای اصلی را توجیه کردند. تجزیه خوشه‎ای میانگین عملکرد دانه و آماره‎های ناپارامتری، ژنوتیپ‎های نخود را در دو گروه اصلی قرار داد. کلاستر اول شامل میانگین عملکرد دانه (MY)، TOP، MID،σr و σmy بودند. کلاستر دوم شامل چهار زیر کلاستر بود. نتیجه گیری: بر اساس آماره‎های Si(۱)، Si(۲) ، Si(۳) و Si(۶) ژنوتیپ‎های G۱، G۱۰ و G۹ با کم ترین مقادیر، به عنوان پایدارترین ژنوتیپ‎ها شناخته شدند. ژنوتیپ‎های G۱ و G۹ با کم ترین میزان GSI به عنوان بهترین ژنوتیپ‎ها از نظر عملکرد دانه و پایداری شناسایی شدند. بر اساس پارامترهای دارای مفهوم دینامیک پایداری، ژنوتیپ‎های G۱،G۱۰ و G۹ به عنوان ژنوتیپ‎های پایدار با عملکرد بالا معرفی شدند.

کلیدواژه ها:

برهمکنش ژنوتیپ × محیط ، تجزیه کلاستر ، سازگاری ، نخود