تب تنگری یا بت تنگری؟ تحلیل دگرگونی های یک واژه و دگردیسی های روایت های تاریخی آن از چین تا ایران

با حمله مغولان به ایران بسیاری از واژه های آنان وارد زبان فارسی شد؛ اما کاربرد نادرست این واژه ها، بیقیدی کاتبان و بیتوجهی به زمینه متن موجب کژفهمی و اشتباهات آشکار در این حوزه شده است؛ افزونبر واژگان، چهبسا روایتهای مرتبط با برخی از آنها نیز دستخوش تغییرات و دگرگونیهای اساسی شده است. یکی از این واژگان یا ترکیبات «تب تنگری» است که در متون مختلف بهصورت «بت تنگری» به کار رفته است. با وجود برخی پژوهشها، به نظر میرسد پژوهش قانعکننده ای مبتنی بر منابع اولیه در این زمینه انجام نشده است. همچنین روایتهای در پیوند با این ترکیب در متون تاریخی دستخوش دگردیسیهای اساسی شده است.در این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و با توجه به سبکشناسی پیکرهای (بهویژه در تحلیل روایت یادشده)، ضمن بررسی «تنگری» و «بت/ تب تنگری» بهویژه در زبان مغولی و چینی و تحلیل روایتهای مختلف و در پیوند با ترکیب «تب تنگری»، نشان داده شد که بخش نخست این ترکیب باید بهشکل «Teb» خوانده شود که در زبان مغولی پیشوندی با معنای مبالغه است و در دیگر واژگان نیز دیده میشود. ترکیب «تب تنگری» لقب خاص یکی از شمنان معروف بوده است که چنگیزخان با همدستی او پایههای قدرت خود را محکم میکند و هنگامیکه او بهدنبال سهم خود از قدرت است، با مقدمات فراهمشده چنگیز کشته میشود. میتوان گفت در میان متون تاریخی فارسی، تاریخ وصاف روایتی با بیشترین عناصر مرتبط با باورهای شمنها را ارائه کرده است.

کلیدواژه ها:

دگردیسی ، تنگری ، بت تنگری ، تب تنگری ، متون تاریخی ، روایت