پژوهشی بر مولفه های معماری، معناشناسی کتیبه ها و عناصر تزئینی ملوک «آل کرت» در گنبدخانه مجموعه شیخ جام

مجموعه های آرامگاهی، به دلیل وجود ویژگی های بارز ساختمانی، شیوه های اجرا و عناصر تزئینی، بخش مهمی از الگوهای معماری ایران دوره اسلامی را در گروه بناهای تدفینی به خود اختصاص داده است. با نگرش به اهمیت بنیادین این مجموعه­ها ، از دیدگاه علمی، تحقیق و پژوهش در ابعاد مختلف شکل گیری و پیدایش و بررسی همه جانبه آنها از اهمیت فراوانی برخوردار است. یکی از مهم ترین مباحث ساختاری مجموعه های آرامگاهی، تعیین تاریخ دقیق ابنیه و تحولاتی است که در طول زمان بر کالبد آنها تاثیرگذار بوده است. مجموعه شیخ احمد جام، در شهر تربت جام که بنا به ارادت یا به منظور پیشبرد اهداف حکومتی و سیاسی برای یکی از عرفای خراسانی سده پنجم و ششم هجری بنیان گردیده است، در زمره آثار فاخر معماری ایرانی و در شمار یکی از با ارزش­ترین مجموعه­های تاریخی ایران، آیینه­ای تمام نما از هنر ایرانی-اسلامی را به نمایش گذاشته و در طول زمان، یکی از کانون های عمده عرفان و تصوف در شرق ایران و سرزمین خراسان بوده است. علی­رغم این جایگاه و اهمیت، تاکنون بسیاری از ویژگی های معمارانه و هنرهای تزئینی در این مجموعه ناشناخته و مغفول مانده است. در میان ابنیه موجود در مجموعه آرامگاهی شیخ احمد جام، بنای گنبدخانه یا خلوتخانه (محل عبادت)، علاوه بر دارا بودن جایگاه عرفانی و معنوی در میان فرزندان و نوادگان وی، یکی از مهم­ترین ویژگی­های این بنا وجود کتیبه منحصر به فرد احداثی- روایی از ملوک آل کرت هرات و نام شخصیتی به نام « قیماس» در آن است و از طرفی تمرکز الگو­های تزئینی به صورت دیوارنگاره،کتیبه و نقاشی در طرح­های متنوع که اهمیت گنبدخانه مزار جام را مضاعف نموده است. بنابراین هدف از انجام پژوهش حاضر بررسی و تبیین اجزاء و عناصر معماری این بنا با امعان نظر به مفهوم و معناشناسی الگوهای آرایه­ای آنها بوده است. این تحقیقات با هدف نهایی دستیابی به پاسخ این سوالات به انجام رسید. (۱) آیا بنای گنبدخانه همان خانقاه بی پیرایه شیخ احمد جام است که پس از وفاتش، سلطان سنجر آن را بازسازی نمود؟ (۲) چه تو­جیهی می توان برای وجود کتیبه ها و عناصر تزئینی در فضای داخلی با مفهوم و معنایی خاص متصور بود؟ (۳) آیا کتیبه ها و طرح ها در یک برهه زمانی نگارش و ترسیم شده اند؟ با این وصف، به منظور پاسخ علمی این پرسش ها، روش تحقیق و گردآوری اطلاعات در این پژوهش، بر پایه مطالعات کتابخانه ای، میدانی و بهره گیری از نتایج آزمایشگاهی هدف گذاری گردیده و رویکرد آن، توصیفی-تحلیلی و تطبیقی و مقایسه ای بوده است.

کلیدواژه ها:

آل کرت ، دیوارنگاره های گنبدخانه ، قیماس ، گنبدخانه مزار جام ، مجموعه شیخ احمد جام