آسیب شناسی تطبیقی آمار تجارت خارجی در ایران

یکی از ابزارهای ضروری برای سیاستگذاری کارآمد در نظام اقتصادی، دسترسی به آمارهای صحیح، به روز و جامع است. بازرگانی خارجی یکی از حوزه های مهم اقتصادی است که معمولا سیاستگذاری در این زمینه با پیچیدگی خاصی همراه است. ازاین رو اهمیت دسترسی به آمارهای صحیح، به روز و جامع در آن دوچندان است. در ایران دستگاه های مختلفی در امر تولید و انتشار آمار بازرگانی خارجی دخیل هستند که مهم ترین آنها عبارتند از: گمرک جمهوری اسلامی ایران، سازمان توسعه تجارت ایران، مرکز آمار ایران، وزارت امور اقتصادی و دارایی و بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران. نگاهی به تجربیات جهانی نشان می دهد ساختار نظام آماری کشورهای منتخب در زمینه بازرگانی خارجی دارای ویژگی های ذیل است: ۱. آمارهای تجارت خارجی با وقفه کوتاه و برحسب تواترهای کمتر از یک سال (ماهیانه یا حداقل فصلی) منتشر می شوند. ۲. آمارها در قالب های مناسب ازجمله اکسل (Excel) و به صورت یک داشبورد اطلاعاتی ارائه می شوند. ۳. به غیر از انتشار داده ها در قالب کدهای HS، که برحسب کالاست، داده ها برحسب کدهای SITC نیز منتشر می شوند که به صورت تفکیک فعالیت است. علاوه بر این، اطلاعات برحسب طبقه بندی های دیگری نیز صورت می گیرد، ازجمله ISIC یا طبقه بندی های دیگری که از نظر اقتصادی اهمیت دارند. بررسی نظام آمار بازرگانی خارجی در ایران در مقایسه با تجارب موفق جهانی نشان می دهد: ۱. اگرچه گمرک جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۷۱ به بعد سابقه مناسبی از ارائه آمارهای تجارت برحسب کدهای HS دارد، اما طبقه بندی دیگری غیر از این آمارها ارائه نمی دهد. ۲. اگرچه بانک مرکزی و آمار ایران" href="https://civilica.com/search/paper/k-%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%20%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1%20%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/">مرکز آمار ایران نیز با استفاده از آمارهای خام گمرکی، اقدام به ارائه طبقه بندی های آمار تجارت خارجی برحسب کدهای فعالیت کرده اند، اما متاسفانه انسجام کافی و سازگاری مناسب در آمارهای مذکور دیده نمی شود. ۳. وجود وقفه زمانی موثر در ارائه آمارها، یکی از اشکالات نظام آمار بازرگانی کشور است. ۴. در بسیاری از موارد مشخص نیست محتوای آمار ارائه شده با آمارهای مشابه آن، چه تفاوت ها یا شباهت هایی دارد. ۵. از دیگر نقاط ضعف نظام آمار بازرگانی خارجی کشور، عدم استمرار در تهیه و انتشار برخی از آمارهای مفید است. ۶. از موارد مهم تفاوت بین نظام آمار بازرگانی خارجی در ایران و تجارب موفق دنیا، شکل، قالب و ساختار ارائه آمارهاست. متاسفانه در این زمینه در ایران ضعف های جدی وجود دارد. سازمان توسعه تجارت هنوز آمارهای منتشر شده را در قالب فرمت PDF ارائه می کند که به هیچ وجه مناسب نیست. ۷. اگرچه آمارهای گمرک و آمار ایران" href="https://civilica.com/search/paper/k-%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%20%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1%20%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/">مرکز آمار ایران در قالب فرمت Excel در دسترس هستند، اما برای آن هیچ گونه ساختار بانک اطلاعاتی یا داشبورد اطلاعاتی طراحی نشده است. در این زمینه تنها بانک مرکزی در قالب بانک اطلاعات سری زمانی آمارها را به صورتی مناسب ارائه می دهد. همچنین آمارهای سالیانه گمرک، سازمان توسعه تجارت، وزارت امور اقتصادی و دارایی و آمار ایران" href="https://civilica.com/search/paper/k-%D9%85%D8%B1%DA%A9%D8%B2%20%D8%A2%D9%85%D8%A7%D8%B1%20%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/">مرکز آمار ایران هیچ یک در قالب یک سامانه و داشبورد مناسب اطلاعاتی ارائه نمی شوند. ۸. یکی از موضوعات بسیار مهم در زمینه آمار، وجود اختلاف در اعداد و ارقام منتشر شده بین دستگاه های مختلف است. یکی از مصادیق اختلافات آماری، مربوط به طبقه بندی صادرات غیرنفتی است که توسط گمرک و بانک مرکزی ارائه می شود. بخشی از این اختلاف نیز ناشی از تفاوت در ماخذ دریافت آمار است که نمونه آن در اختلاف آمار صادرات پتروشیمی ازسوی گمرک و بانک مرکزی قابل مشاهده است. بخش دیگری از اختلافات نیز بین آمار مراجع بین المللی و آمارهای داخلی است. ۹. ازجمله مشکلات دیگر نظام آمار بازرگانی خارجی کشور، احتمال بروز خطا به صورت ارزشگذاری غیرواقعی عملیات تجاری و ثبت آن به عنوان آمار بازرگانی خارجی است. یکی از عواملی که ممکن است زمینه شکل گیری خطا را فراهم کند، فرایند ارزشگذاری کالای تجاری در گمرکات است. به طور طبیعی این انگیزه وجود دارد که واردکنندگان برای کاهش میزان پرداخت عوارض و حقوق ورودی ارزش کالای وارداتی را کمتر از میزان واقعی آن اعلام کنند، اگرچه این انگیزه مختص تجار در ایران نیست. درخصوص کالاهای صادراتی نیز می توان مشابه این وضعیت را البته با شدت به نسبت کمتری تعریف کرد. در شرایط عادی خطاهای ناشی از ارزشگذاری غیرواقعی کالاها ممکن است چندان قابل توجه نباشد، اما شرایط خاص اقتصادی مانند آنچه در سال ۱۳۹۷ و بخشی از سال ۱۳۹۸ رخ داد می تواند انگیزه هایی را که موجب این خطاها می شوند، افزایش دهد. با توجه به یافته های این گزارش، می توان برخی پیشنهادها را برای بهبود و توسعه نظام آمار بازرگانی خارجی کشور به شرح ذیل ارائه کرد: ۱. توسعه و تکمیل نظام آمار بازرگانی خارجی با محوریت سازمان توسعه تجارت ایران و با ویژگی های ذیل: الف) به روز و دارای فواصل مختلف زمانی (هفتگی، ماهیانه، فصلی و سالیانه) ب) در قالب فایل اکسل جهت انجام تحلیل های مختلف ج) اعلام تقویم انتشار آمارها و پایبندی به آن د) دارای شاخص های مختلف ازجمله شاخص های تمرکز و اکمال تجاری و رابطه مبادله ه) قابلیت تعریف داشبورد و بانک اطلاعاتی و داشتن سری زمانی مناسب و) دارای طبقه بندی های مختلف کالایی، فعالیت و... تا جزئی ترین کد مربوطه ۲. احیای آمارهای مفیدی که قبلا در زمینه بازرگانی خارجی تهیه و منتشر می شدند. ۳. بازبینی فرایند های ارزشگذاری گمرکی براساس روش های نوین در جهت افزایش صحت ارزیابی ارزش حقیقی کالاهای گمرکی. ۴. رفع اختلاف بین ارقام و آمارهای ارائه شده توسط دستگاه های مختلف مرتبط با تجارت خارجی و یا ارائه توضیحات مستدل برای هریک از اختلافات آماری. شایان ذکر است، مجلس شورای اسلامی می تواند در قالب تصویب یک ماده واحده قانونی که اجرای پیشنهادهای فوق را الزام آور می کند، ضمانت اجرای پیشنهادهای مزبور را عملیاتی نماید.

کلیدواژه ها:

۱- ترکیه ، ژاپن ، چین ، وزارت امور اقتصادی و دارایی ، مرکز آمار ایران ، مالزی ، صادرات ، سازمان توسعه تجارت ، بانک مرکزی ، اتحادیه اروپا ، آمار ، آسیب شناسی ، ۲- بانک جهانی ، گمرک